Μία από τις κορυφαίες φυσιογνωμίες της γενιάς των «νέων Βρετανών καλλιτεχνών», η Σάρα Λούκας έγινε γνωστή στις αρχές της δεκαετίας του 1990 χάρη στα προκλητικά γλυπτά της. Η ίδια συμμετείχε στη θρυλική έκθεση «Freeze», την οποία διοργάνωσε ο τότε δευτεροετής φοιτητής Ντάμιεν Χιρστ στο Λονδίνο το 1988. Σχεδόν 35 χρόνια έχουν περάσει από τότε και η τέχνη της Λούκας συνεχίζει να είναι προκλητική και ασεβής, εμποτισμένη με χιούμορ και σαρκαστική διάθεση, να προβληματίζει και να θέτει με ειλικρίνεια καθολικές ερωτήσεις για τα ταξικά και έμφυλα στερεότυπα, την ευχαρίστηση και τη θνητότητά μας.
Η 60χρονη πλέον εικαστικός δεν καταφεύγει ποτέ στο προφανές ή στο ορθόδοξο. Για την έκθεσή της, που φιλοξενείται αυτόν τον καιρό στην Tate Britain, αντί για μια συμβατική αναδρομική επέλεξε να παρουσιάσει με τη δική της φωνή μια υπέροχη θεατρική εγκατάσταση παλαιότερων και νεότερων έργων, που μας μεταφέρει από το 1991 μέχρι σήμερα. Επιλεγμένη και διαμορφωμένη από την ίδια –έχει σχεδιάσει μέχρι και τα καθίσματα και τους πλίνθους– η έκθεση συγκεντρώνει περισσότερα από 75 έργα, που εκτείνονται σε τέσσερις δεκαετίες, από πρωτοποριακά πρώιμα γλυπτά και φωτογραφίες μέχρι ολοκαίνουργια έργα που παρουσιάζονται για πρώτη φορά. Κυριαρχούν οι θεματολογίες του σεξ και του θανάτου.
Η έκθεση ξεκινάει με μερικά από τα πρώιμα έργα της Λούκας, τα οποία θεωρούνται σταθμοί της καλλιτεχνικής καριέρας της, αν και απουσιάζουν φημισμένα έργα της, όπως το «Δύο τηγανητά αυγά και ένα κεμπάμπ» (1992). Τα έντυπα της μισογυνιστικής βρετανικής ταμπλόιντ δημοσιογραφίας με τα λεκτικά υπονοούμενα δείχνουν το ενδιαφέρον της για τον φεμινιστικό λόγο και τις αναπαραστάσεις του γυναικείου σώματος. Η καλλιτέχνις βίωσε από νωρίς τον σεξισμό στον ανδροκρατούμενο χώρο της τέχνης και την τοξική αρρενωπότητα του Λονδίνου τη δεκαετία του ’90.
Καθοδηγητικό μοτίβο της έκθεσης είναι οι καρέκλες, που υποδηλώνουν το ανθρώπινο σώμα. «Αποφάσισα να κρεμάσω την έκθεση κυρίως σε καρέκλες. Με τον ίδιο τρόπο που κρεμάω γλυπτά σε καρέκλες», επισημαίνει. Ενα από τα παλαιότερα γλυπτά που αντικρίζουμε μόλις εισερχόμαστε στην έκθεση είναι το «The Old Couple» (1992), δύο σκονισμένες ξύλινες καρέκλες, η μία με ένα κέρινο πέος στο κάθισμά της και η άλλη με ένα ζευγάρι ψεύτικα δόντια. Είναι αστείο αλλά και σοβαρό. Αντανακλά την εξαιρετική ικανότητα της Λούκας να επανερμηνεύει την μπανάλ μισογυνιστική εικονογραφία μέσα από την καθομιλουμένη βρετανική γλώσσα.
Μια τεράστια φωτογραφία, που απεικονίζει μια κιλότα με ένα ωμό κοτόπουλο, μας κάνει να ανατριχιάζουμε. Ακριβώς από κάτω μια καμένη πολυθρόνα, με τα απανθρακωμένα ελατήριά της να εκτοξεύονται και ένα κράνος διακοσμημένο με ακάπνιστα τσιγάρα μιλάει για τις ολέθριες συνέπειες του καπνίσματος, ενώ μια άλλη καρέκλα κάτω από ένα απλό ξύλινο κουτί προορίζεται ως φορητός χώρος καπνίσματος.
Το καυστικό χιούμορ και η σουρεαλιστική ψυχολογική ένταση συνεχίζεται και στα υβριδικά γλυπτά της, που μιλούν για την αντικειμενοποίηση της γυναικείας μορφής και για το ανθρωπόμορφο δυναμικό των καθημερινών αντικειμένων. Το εμβληματικό πλέον «Κουνελάκι» (1997), φτιαγμένο από νάιλον καλσόν παραγεμισμένο με πούπουλα, σε μια εικαστική συνομιλία με την περίφημη Λουίζ Μπουρζουά, μας προϊδεάζει για την αίθουσα που ακολουθεί.
Μια αίθουσα μήκους 36 μέτρων, που αποτελεί και το αποκορύφωμα της έκθεσης, παρουσιάζει μια σειρά από γλυπτά από νάιλον καλσόν, αλλά και από μπρούντζο, ρητίνη και σκυρόδεμα, που έγιναν μεταξύ του 2019 και 2023, συμπεριλαμβανομένων 16 νέων έργων που παρουσιάζονται για πρώτη φορά. Γυναικεία ακέφαλα σώματα που «κάθονται» σε καρέκλες, οι οποίες είναι υψωμένες σε πλίνθους, με απίστευτα μακριά πόδια, φορούν ψηλά στιλέτα και μπότες με τακούνι. Εχουν μεγάλα, πεσμένα και κόκκινα στήθη φτιαγμένα από μπαλόνια. Ελίσσονται, αναδιπλώνονται και πλέκονται μεταξύ τους, προσφέροντας ακαθόριστα σχήματα, άλλοτε αισθησιακά, άλλοτε προκλητικά, τυλιγμένα γύρω από τις πλάτες και τα πόδια της καρέκλας, με τους γλουτούς τους απλωμένους. Πρόκειται για έναν οξύ σχολιασμό πάνω στον μισογυνισμό –η γυναίκα η οποία διατίθεται ως κάτι εύκολα διαθέσιμο– και τις πολλαπλές σημασίες στη σεξουαλικότητα και την αναπαράσταση του γυναικείου σώματος.
Μια συναρπαστική συνομιλία εξελίσσεται μεταξύ αυτών των γλυπτών, που φτιάχτηκαν κυρίως τα τελευταία χρόνια, και του νεαρού εαυτού της, καθώς καταβροχθίζει μια μπανάνα, σε μια σειρά από δώδεκα φωτογραφικές αυτοπροσωπογραφίες που τράβηξε ο τότε φίλος της Γκάρι Χιούμ το 1990 και η καλλιτέχνις μετέτρεψε σε ταπετσαρία για την έκθεση. Με ακατανίκητη αίσθηση του χιούμορ, η Λούκας προκαλεί με τη φεμινιστική της ατζέντα, την ανήθικη σωματικότητα και το πνευματώδες έργο της και μας προσκαλεί να αμφισβητήσουμε όλους εκείνους τους τρόπους με τους οποίους η τέχνη του παρελθόντος και του παρόντος υπήρξε το αποκλειστικό αντικείμενο της αναπαράστασης της ανδρικής επιθυμίας.
Η καλλιτέχνις παίζει με την κρυφή καθημερινότητα με μια συναρπαστική αμεσότητα για να εξερευνήσει την ανθρώπινη κατάσταση. Γιγαντιαία σάντουιτς με ζαμπόν μεγάλα σαν κρεβάτια king size, λεκάνες τουαλέτας, ανάμεσά τους το «Inferno» (2000), μια τουαλέτα με ένα πούρο ισορροπημένο ανάμεσα σε δύο καρύδια στηρίζεται στο ραγισμένο και βρώμικο κάθισμα –από τη δωρεά της συλλογής Δ. Δασκαλόπουλου στην Tate–, καθώς και χιλιάδες τσιγάρα Marlboro Lights. Τσιγάρα καρφωμένα στα οπίσθια των γυμνών ακέφαλων γύψινων σωμάτων φίλων της καλλιτέχνιδος, ενώ χιλιάδες τσιγάρα διακοσμούν το καπό, τις μπροστινές πόρτες και τα καθίσματα ενός καμένου αυτοκινήτου Jaguar, κομμένου στα δύο.
Αυτοκίνητα – πνεύμονες
Η Λούκας ταυτίζει τα αυτοκίνητα με τους πνεύμονες και τα τσιγάρα, για εκείνη είναι ξεκάθαρα σύμβολο τόσο ευχαρίστησης όσο και καταστροφής. Η ταπετσαρία στην αίθουσα με το καμένο αυτοκίνητο παρουσιάζει μια σειρά από φωτογραφίες της καπνίζοντας, που τραβήχτηκαν από τον σύντροφό της Τζούλιαν Σίμονς, καθώς η ίδια περιστρεφόταν σε μια καρέκλα σε ένα κόκκινο δωμάτιο.
Οσο σκοτεινά όμως κι αν είναι τα πράγματα, δεν μπορούμε να ξεχάσουμε το άσεμνο, τολμηρό και βαθιά διορατικό χιούμορ της. Εύστοχος ο τίτλος της έκθεσης: «Aέριο του γέλιου». Η ίδια πανταχού παρούσα: από τη νεαρή Λούκας σε μια καρέκλα έξω από ένα μαγαζί με μεταχειρισμένα έπιπλα στο Λονδίνο, μέχρι την 60χρονη Λούκας καθισμένη σε μια καρέκλα μέσα σε ένα χωράφι με σανό στην αγροτική περιοχή του Σάφολκ.
*Η κ. Τίνα Σωτηριάδη είναι επιμελήτρια εκθέσεων και κριτικός τέχνης, που ζει και εργάζεται στο Λονδίνο.
Διάρκεια έως 14 Ιανουαρίου 2024.