ΝΙΚΟΣ ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ
Βασίλισσα Σοφία των Ελλήνων
εκδ. Φερενίκη, 2023, σελ. 398
Μια μεγάλη άγνωστη για τους Ελληνες, η βασίλισσα Σοφία, σύζυγος του βασιλιά Κωνσταντίνου και επί σειράν ετών πριγκίπισσα πριν από τη δολοφονία του πεθερού της, βασιλιά Γεωργίου Α΄, αναδύεται στην προθήκη της ιστορικής έρευνας χάρη στη βιογραφία που μας παρέδωσε ο Νίκος Παπακωνσταντίνου. Είναι ένα ανάγνωσμα που χαρίζει ώρες απόλαυσης, καθώς το ύφος και ο τρόπος του συγγραφέα, με το ερευνητικό χάρισμα και τη δυνατότητα της αφηγηματικής σύνθεσης, προσφέρεται για σκέψεις και προβληματισμό. Το ενδιαφέρον ιστορικών και ερευνητών, τα τελευταία χρόνια, για την εκ νέου προσέγγιση της βασιλικής ιστορίας, χωρίς τις ιδεοληπτικές αναστολές του παρελθόντος, εμπλουτίζει τη βιβλιογραφία με νέους τίτλους.
Η βασίλισσα Σοφία παρουσιάζεται μέσα από το πλέγμα της ιστορικής συγκυρίας που έζησε, αλλά επιπλέον σκιαγραφείται με ακρίβεια ως προς την ψυχογραφική της ανατομία. Είναι μια βιογραφία που εμβαθύνει τόσο σε πραγματολογικά στοιχεία και ιστορικούς συσχετισμούς όσο και στη διερεύνηση ενός ψυχικού ανάγλυφου. Η βασίλισσα Σοφία (1870-1932) συνδέθηκε με την περίοδο του Διχασμού και τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατηγορήθηκε –από τους επικριτές του βασιλικού θεσμού– ότι η συγγενική σχέση της με τον Κάιζερ της Γερμανίας, Γουλιέλμο Β΄, ο οποίος ήταν αδελφός της, συνέβαλε στην άρνηση της Ελλάδας να εξέλθει στο πλευρό της Αντάντ. Ομως η ίδια ήταν μια σύνθετη προσωπικότητα, με ευρύτατη κοινωνική και πατριωτική δράση, που και αυτή, όπως τόσες πλευρές της Ιστορίας, αποσιωπήθηκε και χάθηκε στο ημίφως της σιωπής. Επιπλέον, τουλάχιστον τα πρώτα χρόνια, είχε ψυχρή σχέση με τον Κάιζερ, με τον οποίο δεν μεγάλωσαν μαζί.
Η βιογραφία που έγραψε ο Νίκος Παπακωνσταντίνου είναι το δεύτερο βιβλίο του μετά το επίσης εξαιρετικά ενδιαφέρον «Πριγκίπισσες στη δίνη του πολέμου» (εκδ. Φερενίκη, 2021). Διακεκριμένος οφθαλμίατρος ο ίδιος, είναι κάτοχος μιας σπάνιας συλλογής βασιλικών κειμηλίων και τεκμηρίων. Εχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ότι η πρώτη βιογραφία για τη βασίλισσα Σοφία υπερβαίνει τα όρια της κατηγορίας βασιλικών βιογραφιών και ενδιαφέρει ευρύτερα, καθώς αγγίζει πολλά ζητήματα οργάνωσης και λειτουργίας του κράτους και της κοινωνίας στην Ελλάδα. Και φυσικά, καθώς οι μοναρχίες στην Ευρώπη έως τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αποτελούσαν ένα στενά υφασμένο πλέγμα γεωπολιτικών ισορροπιών και συγγενικών δεσμών, υπάρχει ένα ευρύτερο διεθνές ενδιαφέρον.
Τα παιδικά χρόνια
Η βασίλισσα Σοφία, κόρη του διαδόχου Φρειδερίκου της Πρωσίας και της πριγκίπισσας Βικτωρίας (πρωτότοκη κόρη της βασίλισσας Βικτωρίας), γεννήθηκε στο Πότσνταμ τις παραμονές του γαλλοπρωσικού πολέμου του 1870. Εξαρχής το γεωπολιτικό πλαίσιο είναι εξόχως ενδιαφέρον και μας οδηγεί να κατανοήσουμε την ανατροφή και την ενηλικίωση αυτής της Γερμανίδας πριγκίπισσας που έμελλε να γίνει βασίλισσα των Ελλήνων, σε έναν τόπο που της ήταν εξαρχής ανοίκειος. Η Σοφία μεγάλωσε σε ένα σπίτι γεμάτο αγάπη. Και οι δυο γονείς της (ο Φριτς και η Βίκυ, όπως τους αποκαλούσαν) ήταν στοργικοί. Μεγάλωσε με τις δύο αδελφές της και τον αγαπημένο αδελφό Βάλντι, που πέθανε από διφθερίτιδα. Ηταν τα μικρότερα παιδιά. Τα πιο μεγάλα (ανάμεσά τους και ο μελλοντικός Κάιζερ) μεγάλωναν ξεχωριστά, κοντά στον αυτοκράτορα Γουλιέλμο Α΄.
Σύνθετη προσωπικότητα, με ευρύτατη κοινωνική και πατριωτική δράση που αποσιωπήθηκε και χάθηκε στο ημίφως της σιωπής.
Ο γάμος της Σοφίας με τον διάδοχο του ελληνικού θρόνου Κωνσταντίνο προήλθε από έρωτα. Γνωρίστηκαν στο Λονδίνο το 1887. Εκείνος ήταν 19 ετών, εκείνη 17. Ο διεθνής περίγυρος ήταν ευνοϊκός για τον γάμο, και στην Αθήνα ο πρωθυπουργός Χαρίλαος Τρικούπης ήθελε τη μεγαλύτερη δυνατή μεγαλοπρέπεια. Ηταν ένα σημαντικό «τεστ» για την Αθήνα στη διεθνή σκηνή. Η Σοφία, μεγαλωμένη σε πρωσικό περιβάλλον, σε διαφορετικό κλίμα και ανάμεσα σε δάση και πλούσια χλωρίδα, ήταν υποχρεωμένη να εγκλιματιστεί σταδιακά σε μια κοινωνία που της ήταν ξένη. Υπέφερε από τη ζέστη της Αθήνας. Ο χαρακτήρας της, αδαμάντινος και με μεγάλη αυτοκυριαρχία, ιδιότητες που συχνά ήταν αιτίες παρεξηγήσεων, τη δέσμευε και την προστάτευε ταυτόχρονα.
Αυτό που αγνοούν οι σύγχρονοι Ελληνες είναι ότι στη βασίλισσα Σοφία οφείλεται η αναδάσωση της Αθήνας. «Αν κάτι οφείλουμε να συγκρατήσουμε από τη Σοφία, και το οποίο πλήρως δικαιολογεί το ότι φέρει το όνομά της μία από τις μεγαλύτερες λεωφόρους των Αθηνών, δεν είναι ούτε το Νοσοκομείο Παίδων που ίδρυσε, ούτε ο Πατριωτικός Σύνδεσμος Ελληνίδων, πρόδρομος του ΠΙΚΠΑ», γράφει στον πρόλογό του ο ιστορικός Κώστας Μ. Σταματόπουλος. «Είναι η αγάπη της για το πράσινο και η έμπρακτη και τόσο πρωτοποριακή αφοσίωσή της όχι μόνον ώστε να πρασινίσει η άδενδρη μέχρι τότε ελληνική πρωτεύουσα, αλλά και να ενσταλάξει και να καλλιεργήσει την αγάπη για τα δένδρα στη νέα γενιά, ξεκινώντας από τους μαθητές των σχολείων».
Χάρη στις δικές της πρωτοβουλίες δενδροφυτεύτηκαν με νεραντζιές και πιπεριές οι αθηναϊκοί δρόμοι και φυτεύτηκαν ο Αρδηττός, η κοίτη του Ιλισού και οι πέριξ πλαγιές (υπόλειμμα σήμερα το άλσος των Ιλισίων), ο λόφος του Φιλοπάππου, ο Λυκαβηττός και πολλά ακόμη σημεία. «Δεν είναι υπερβολή να ισχυριστεί κανείς ότι ακόμα και σήμερα, ό,τι πράσινο υπάρχει στην Αθήνα, το οφείλει στην πριγκήπισσα Σοφία», γράφει ο Νίκος Παπακωνσταντίνου. Από το 1900, πριν καν γίνει βασίλισσα, την ονόμαζαν «βασίλισσα του δάσους».
Η ελληνική εμπειρία της Σοφίας από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τον Μεσοπόλεμο είναι συνυφασμένη με μια περίοδο θριάμβων και καταστροφών. Ο παλαιός κόσμος καταρρέει μετά το 1918. Ηδη, όμως, ο εθνικός διχασμός και η εχθρότητα των ξένων δυνάμεων κατά του Κωνσταντίνου δυσχεραίνει την καθημερινή της επιβίωση. Φθάνει στα ψυχολογικά της όρια. Ο Νίκος Παπακωνσταντίνου σκιαγραφεί και εμβαθύνει στα εσωτερικά διλήμματα, στις εντάσεις, στις αντιφάσεις, και στην ξεχωριστή προσωπικότητα αυτής της βασίλισσας, που λίγοι κατανόησαν. Αυτό είναι απολύτως αληθές για τα μεταγενέστερα χρόνια.
Η βιογραφία δεν επιχειρεί να αποκαταστήσει τη βασίλισσα Σοφία. Αλλωστε, κάθε προσωπικότητα είναι σύνθετη και προσφέρεται για πολλαπλές αναγνώσεις. Επιχειρεί όμως, και το κατορθώνει, να κατανοήσει αυτή τη γυναίκα που η Ιστορία τής επιφύλαξε μια δύσκολη αποστολή. Εζησε όλα τα δραματικά γεγονότα της νεότερης ιστορίας μας, από το 1897 έως το 1909 και από το 1915 έως το 1922. Η ίδια είχε να αντιμετωπίσει την ερωτική απόσταση από τον Κωνσταντίνο και κυρίως την απώλεια του αγαπημένου της γιου, βασιλιά Αλέξανδρου, τον οποίο δεν μπόρεσε να αποχαιρετίσει. Αυτή η μοναχική κατά βάθος βασίλισσα έμεινε πάντως στην ιστορία ως η «βασίλισσα του δάσους». Η βιογραφία της ανοίγει δρόμους.