To 1966 σε μια συνέντευξη ρώτησαν τον Μαρσέλ Ντισάν αν είχε κουραστεί να τον χαρακτηρίζουν εικονοκλάστη. «Καθόλου», απάντησε. «Ο τρόπος που ζω δεν εξαρτάται από το τι λένε οι άλλοι για εμένα. Δεν χρωστάω τίποτα σε κανέναν και κανείς δεν μου χρωστάει τίποτα».
Ο καλλιτέχνης που επανακαθόρισε τι ορίζουμε ως έργο τέχνης, που πάσχισε σε όλη του τη διαδρομή να μας πείσει ότι και η κακή τέχνη είναι τέχνη και που ενέπλεξε το κοινό στην καλλιτεχνική διαδικασία –το έργο ολοκληρώνεται με το βλέμμα του θεατή– συνεχίζει να εμπνέει και να εγείρει συζητήσεις για τη στάση που τήρησε στα καλλιτεχνικά πράγματα. «Ο τρόπος που έζησε δεν μπορεί να απομονωθεί από την καλλιτεχνική του πρακτική. Η ζωή του ήταν μια σειρά από κινήσεις που, αν συνδεθούν, ταυτίζονται με την ιδέα που είχε για το τι καθιστά τέχνη», εξηγεί και η Ελευθερία Τσέλιου με αφορμή την έκθεση «Re (a) Duchamp» που θα φιλοξενήσει σε λίγες ημέρες στην γκαλερί της.
Εργα από ιδιωτικές συλλογές και ιδρύματα από Ευρώπη και Αμερική –κολάζ, readymade, βιβλία και σημειώσεις–, που δεν έχουν εκτεθεί ως σύνολο άλλη φορά στην Ελλάδα, δίνουν το έναυσμα, όπως εξηγεί η γκαλερίστα, να «επισκεφθούμε» ξανά το συναρπαστικό έργο του Γάλλου πρωτοπόρου καλλιτέχνη αλλά και να δούμε πώς έχει επιδράσει στο σήμερα. «Υπάρχει μια διεθνής τάση επανεξέτασης του έργου του Ντισάν, και με αφορμή τη συμπλήρωση εκατό και πλέον χρόνων από τη “Ρόδα ποδηλάτου” (1913), του πρώτου readymade που έφτιαξε, αλλά και της “Κρήνης” (1917), των δύο κεφαλαιωδών έργων που άλλαξαν την ιστορία της τέχνης», αναφέρει ο ζωγράφος και επιμελητής της έκθεσης Κύριλλος Σαρρής.
Το δικό του ενδιαφέρον για τον Ντισάν μετράει από το 1989. Είχε συμπράξει στην έκδοση «Ο μηχανικός του χαμένου χρόνου» (2008, εκδόσεις Αγρα) και τώρα υπογράφει την έκδοση «Marcel Duchamp (28.7.1887-2.10.1968)», μια δική του ανάγνωση πάνω στο έργο του σπουδαίου δημιουργού, με αφορμή και την έκθεση στην γκαλερί Tseliou. «Η προσπάθειά μου είναι να κεντρίσω το ενδιαφέρον και άλλων να εμβαθύνουν στο πολυδαίδαλο και πνευματώδες έργο του. Οι νεότεροι καλλιτέχνες πρέπει να τον κατανοήσουν σε βάθος και όχι να τον μιμούνται επιπόλαια.
Υπάρχει πληθώρα απομιμήσεων με readymade έργα που όχι μόνο δεν συμβάλλουν στην εξέλιξη της τέχνης, αλλά τη βλάπτουν κιόλας». Υποστηρίζει ότι ο Ντισάν μαζί με τον Τζέιμς Τζόις αποτελούν τους δύο πυλώνες των αλλαγών που έγιναν τον 20ό αιώνα, στο πλαίσιο της νεωτερικότητας. «Με τον Πικάσο καταργήθηκε η αναγεννησιακή προοπτική, όμως τον Ντισάν τον ενδιέφερε να σπρώξει τα πράγματα πέρα από την κατάργηση της ζωγραφικής σύμβασης και να θέσει την τέχνη στην υπηρεσία του μυαλού, όπως έλεγε ο ίδιος».
«Πράσινο κουτί»
Γεννημένος το 1887 στη Νορμανδία, το τέταρτο από επτά παιδιά, μεταβαίνει σε ηλικία 17 ετών στο Παρίσι για να σπουδάσει ζωγραφική. Το 1912 η επιτροπή του Salon des Indépendants απορρίπτει τo ζωγραφικό, κυβιστικό έργο «Γυμνό που κατεβαίνει τη σκάλα Νο 2». «Ενα γυμνό ποτέ δεν κατεβαίνει, μόνο ξαπλώνει», αποφάνθηκαν. Το 1913 παίρνει την μπροστινή ρόδα ενός ποδηλάτου και τη στερεώνει σε ένα λευκό σκαμπό κουζίνας. Το έργο μένει στην ιστορία ως το πρώτο readymade, ο ίδιος ωστόσο δηλώνει πως ήταν απλώς κάτι που του προκαλούσε «ευχαρίστηση». «Κάτι που μπορείς να έχεις στο δωμάτιό σου, όπως μια φωτιά ή μια ξύστρα, χωρίς όμως καμία χρησιμότητα».
«Τον ενδιέφερε να σπρώξει τα πράγματα πέρα από την κατάργηση της ζωγραφικής σύμβασης και να θέσει την τέχνη στην υπηρεσία του μυαλού», αναφέρει ο επιμελητής Κύριλλος Σαρρής.
Το 1917 αποφασίζει να παρουσιάσει τη διάσημη «Κρήνη» του στην πρώτη έκθεση της Society of Independent Artists στη Νέα Υόρκη, την οποία είχε συνιδρύσει μαζί με άλλους καλλιτέχνες. Γνωρίζει και πάλι την απόρριψη, παραιτείται από την επιτροπή αλλά δεν πτοείται, κάνει αρκετά αντίγραφα. Σήμερα η «Κρήνη», που έβγαλε τη γλώσσα στον καθωσπρεπισμό της αμερικανικής κοινωνίας της εποχής, θεωρείται από τα πιο επιδραστικά και αναγνωρίσιμα έργα. Συνέχισε να εξοργίζει τον κόσμο της τέχνης και έτσι το 1919 παρουσίασε το «L.H.O.O.Q.», το έργο που δείχνει τη Μόνα Λιζα με μουστάκι και μούσι. Ενα χρόνο αργότερα, συστήνει στο κοινό την alter ego περσόνα του, Rrose Sélavy, προκαλώντας και πάλι εντυπώσεις.
Δεν ήταν πρόθεσή του να σοκάρει, αλλά δεν αποδεχόταν και ότι η λειτουργία της τέχνης περιορίζεται στο «να γαργαλάει τον αμφιβληστροειδή». Τα θέματα που τον απασχόλησαν –και οι τρόποι που μεταχειρίστηκε για να τα προσεγγίσει– είναι αυτά που τροφοδότησαν τον νέο ντανταϊσμό, την arte povera, την ποπ αρτ, την εννοιολογική τέχνη, και είναι αυτά που πάντα τον φέρνουν σε διάλογο με το σήμερα.
Στην έκθεση, το σύνολο των έργων –μεταξύ αυτών και το «Πράσινο κουτί», ο πυρήνας του έργου του, όπως και το «Anemic Cinema» (1926)– που θα παρουσιαστούν δίνει την αφορμή για να γίνουν συζητήσεις γύρω από τι συνιστά τέχνη, τι μοναδικό και τι αντίγραφο, ωστόσο η έμφαση είναι κυρίως στη συγγραφική του δραστηριότητα, στις σημειώσεις και στα βιβλία του. «Ο ίδιος έλεγε: Δεν θέλω κανείς να δει το “Μεγάλο γυαλί” αν προηγουμένως δεν έχει συμβουλευθεί τις σημειώσεις που βρίσκονται στο “Πράσινο κουτί”», αναφέρει ο Κύριλλος Σαρρής.
«Re (a) Duchamp», Eleftheria Tseliou Gallery, σε επιμέλεια Κύριλλου Σαρρή, από 21 Φεβρουαρίου έως 30 Μαρτίου.