«Πολλοί κατάλαβαν τα έργα μου, άλλοι, πάλι, νόμιζαν ότι μουντζούρωνα», εξηγεί η Ρίκα Πανά (Αδαμαντία Λαζάνη) καθώς με βλέπει να παρατηρώ τους πίνακες στο σαλόνι του σπιτιού της. Ανάμεσα στα δικά της έργα υπάρχει ένα της Βάσως Κατράκη και ένα του Τάσσου. Είναι λογικό να αισθάνεται «συγγένεια» με τους δύο μεγάλους χαράκτες καθώς με τον χρωστήρα της πραγματεύτηκε τα ίδια θέματα που απασχόλησαν και εκείνους· σύγχρονα αδιέξοδα, ανάγκη για ελευθερία, κοινωνική δικαιοσύνη.
Γεννιέται το 1929 στην Αθήνα και από νωρίς δείχνει ενδιαφέρον για το σχέδιο και τη ζωγραφική. Στα 11 της εκδηλώνει για πρώτη φορά φυματίωση, λαμβάνει εκπαίδευση κατ’ οίκον και ζει σε απομόνωση για χρόνια. Ζωγραφίζει τα αντικείμενα που βρίσκονται στον προσωπικό της χώρο και αργότερα τα λευκώματα τέχνης που βρίσκει παντού στο σπίτι της.
Το 1950 στη διάρκεια ενός ταξιδιού στην Ευρώπη βλέπει τους νεαρούς ζωγράφους που μελετούσαν σχέδιο στα μουσεία και παρά την κακή της υγεία αποφασίζει να δώσει εξετάσεις στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Εγγράφεται στο φροντιστήριο του Πάνου Σαραφιανού και περνάει στο Προπαρασκευαστικό Ετος της ΑΣΚΤ, με δάσκαλο –ανάμεσα σε άλλους– τον Γιάννη Μόραλη και συμφοιτητές τον Αλέκο Φασιανό και τον Σωτήρη Σόρογκα. Το φθινόπωρο του 1957 διακόπτει τις σπουδές της για να νοσηλευθεί. Οταν επιστρέφει έπειτα από τρία χρόνια ενημερώνεται ότι έχει υπερβεί το ανώτατο όριο ηλικίας φοίτησης των 26 χρόνων. Ηταν 31 ετών.
«Δεν απογοητευθήκατε;», τη ρωτώ. «Οταν ξεκινάς τη ζωή σου με αρρώστιες, καταφύγια και σειρήνες, μαθαίνεις με τον γρήγορο τρόπο ότι η ζωή δεν είναι απλή. Δεν με αποθάρρυνε, γιατί δεν πιστεύω ότι μια σχολή σε κάνει ζωγράφο. Τα χρόνια που πέρασα στον Σαραφιανό ήταν από μόνα τους σχολείο. Δεν έκανα ιδιαίτερα μαθήματα μαζί του, ούτε με άφηνε να τον επισκεφθώ στο στούντιό του. Κανέναν δεν άφηνε. Με διαμόρφωσε, όμως, ο τρόπος που μιλούσε για την τέχνη, με επηρέασε το βλέμμα του στα πράγματα».
Η ιστορικός τέχνης Ελισάβετ Πλέσσα που επιμελείται την αναδρομική έκθεση «Προς το φως» με 80 έργα της Πανά, επισημαίνει στην ομότιτλη μονογραφία (εκδόσεις Μέλισσα) ότι το ύφος της ζωγράφου ως προς τη φόρμα αντλεί φανερά από τον Σαραφιανό, όμως το περιεχόμενο του έργου της είναι κάτι που το αποφασίζει η ίδια. «Το ζητούμενο της ελευθερίας διατρέχει όλο της το έργο», σχολιάζει. Η ίδια την ανακάλυψε πριν από δύο χρόνια από μια οικογενειακή φίλη. Είναι μία από τις πολλές υποφωτισμένες περιπτώσεις γυναικών καλλιτεχνών; «Δεν είναι μόνο γυναίκες αυτές που δεν γνωρίζουμε, έχουμε πολλά κενά στο αφήγημα της ελληνικής μεταπολεμικής τέχνης», υποστηρίζει.
Το 1967 βλέποντας τα τανκς να παρελαύνουν στην Αθήνα, η Πανά ξεκινάει να ζωγραφίζει σχηματοποιημένες, απρόσωπες φιγούρες, τσακισμένες και εγκλωβισμένες μέσα σε πλαίσια με χοντρά περιγράμματα. «Ποτέ δεν έκανα υπερβολές στη ζωγραφική, σημασία είχε πάντα ο άνθρωπος», μας λέει. Το 1968 απευθύνεται στη Redfern Gallery στο Λονδίνο, που τότε συνεργαζόταν με μεγάλα ονόματα της βρετανικής και διεθνούς σκηνής και ζητάει να δείξει δείγμα δουλειάς της. Η Ντόροθι Σερλ, μία από τις διευθύντριες, επισημαίνει τις συγγένειες του έργου της με του Σουλάζ, αλλά της εξηγεί πως δεν μπορούν να συνεργαστούν γιατί η πολιτική τους είναι να παρουσιάζουν καλλιτέχνες που έχουν συμμετάσχει σε Μπιενάλε.
Εμένα δεν με ενδιέφερε ποτέ να μπω σε μουσείο. Ο,τι έκανα το έκανα για να ευαισθητοποιήσω τους ξένους για αυτά που συνέβαιναν στη χώρα μου.
«Εγώ δεν ήξερα καλά καλά τότε τι σήμαινε Μπιενάλε. Ούτε το όνομα του Σουλάζ είχα ακούσει ξανά. Πήγα και είδα την έκθεση στην Tate και κατάλαβα τι έβλεπαν σε μένα». Τελικά συνεργάζεται με την Drian Galleries και παρουσιάζει την πρώτη της έκθεση το 1969. Η υποδοχή του βρετανικού Τύπου είναι ιδιαίτερα θερμή. «Εμένα δεν με ενδιέφερε ποτέ να μπω σε μουσείο. Ο,τι έκανα το έκανα για να ευαισθητοποιήσω τους ξένους για αυτά που συνέβαιναν στη χώρα μου», τονίζει. Μέρος της έκθεσης παρουσιάζεται το 1970 στο Βρετανικό Συμβούλιο στην Αθήνα. Η Ρίκα Πανά αφαιρεί τους τίτλους από τα έργα («Απόγνωση», «Εγκατάλειψις», «Επισκεπτήριο») δηλωτικά του προβληματισμού της, αλλά οι Ελληνες βρίσκουν το έργο καταθλιπτικό και άσκοπο και όταν είναι να την υμνήσουν, «πατούν» πάνω στις κριτικές των ξένων. «Μα τι θα το έβρισκαν; Ευχάριστο; Αφού τους έδειχνα το πρόβλημα», λέει σήμερα.
Το 1971 επανέρχεται στην Drian Galleries με μια νέα ενότητα έργων που βαφτίζει «Η διάβρωση του πολιτισμού». «Ξέρετε, λόγω της υγείας μου έζησα πολλά χρόνια σε απομόνωση, κάθε φορά, όμως, που αισθανόμουν καλύτερα ανέβαινα στον Βράχο (σ.σ. της Ακρόπολης) και παρατηρούσα το μνημείο. Καθόμουν σε μια πέτρα και περιεργαζόμουν τον κόσμο. Μου φαίνονταν κάπως αδιάφοροι, σαν να μην καταλάβαιναν πού βρίσκονται, να μην αναλογίζονταν πόσος κόπος και πόσα χέρια χρειάστηκαν για να γίνει αυτό. Δεν είναι τυχαία αυτή η ιστορία με την Ελλάδα. Γυρνούσα πίσω και με το μολύβι μου σκάρωνα τις κολόνες, προσπαθούσα να αποδώσω αυτό που έβλεπα και να το συνδέσω με την αρχαιότητα. Ετσι προέκυψαν αυτές οι διάτρητες φιγούρες».
Το 1972 δείχνει έργα και από τις δύο ενότητες στην γκαλερί Albatros στη Ρώμη. Τα επόμενα χρόνια και μέχρι τα μέσα του ’70 συμμετέχει σε ομαδικές εκθέσεις. Ζωγραφίζει μέχρι το 2010, απόλυτα συντονισμένη με τις νέες προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος, όμως δεν αισθάνεται την ανάγκη να εκθέσει ξανά. «Στη ζωγραφική της Πανά προέχει το μήνυμα και όχι η φόρμα. Με την αποκατάσταση της Δημοκρατίας, δεν έχει πια να καταγγείλει κάτι», αναφέρει η κ. Πλέσσα. «Δεν πούλησα ποτέ κανένα έργο, τα χάριζα μόνο. Δεν λέω πως τα χρήματα δεν έχουν αξία, αλλά δεν τα χρειάστηκα, ας είμαστε ειλικρινείς, δεν έκανα ζωγραφική για αυτό», μου λέει και η ίδια. Κλείνοντας τη ρωτώ πώς της φαίνεται η τέχνη σήμερα. «Δεν θέλω να κρίνω κάτι που, ίσως, δεν καταλαβαίνω. Κι εμένα το έργο μου το έβρισκαν δυσνόητο, περίπλοκο, ποια είμαι εγώ να κρίνω τους νεότερους;».
«Προς το φως», έως 17 Μαρτίου, Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων.
