Παραφράζοντας ελάχιστα τα λόγια του εξάρχοντος της ορχήστρας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής (ΕΛΣ) Αλέξη Θεοφυλάκτου, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Ρίχαρντ Βάγκνερ είναι ένας τρόπος ζωής, ειδικά για όσους καλλιτέχνες, από μαέστρους μέχρι ερμηνευτές και μουσικούς, ασχολούνται μαζί του. Οι μελετητές του έργου του θεωρούν ότι ο Βάγκνερ αρέσει σε ανθρώπους που αγαπούν τα έπη, τα έντονα συναισθήματα και τις μεγαλειώδεις, μακροσκελείς αφηγήσεις.
Τι είναι αυτό που τρελαίνει τους βαγκνεριστές; Για τον συγγραφέα και μουσικοκριτικό Πάτρικ Κάρνεγκι, που έγραφε επί 40 χρόνια το βραβευμένο βιβλίο «Wagner and the Art of the Theatre», ένα βασικό στοιχείο έλξης αποτελεί η μεγάλη ψυχολογική του εμβάθυνση. «Κατεβάζει τον ακροατή (θεατή) σε ψυχικά δρώμενα που ούτε ο ίδιος θα ήθελε να ξέρει. Ωστόσο, τις καταβυθίσεις στην άβυσσο διαδέχονται ανατάσεις στον ουρανό».
Η ΕΛΣ παρουσιάζει αυτές τις ημέρες και για πρώτη φορά στην ιστορία της το αριστούργημα του Βάγκνερ «Η Βαλκυρία», σε μια διεθνή συμπαραγωγή με τη Βασιλική Οπερα της Δανίας. Πρόκειται για το δεύτερο μέρος της τετραλογίας του συνθέτη «Το δαχτυλίδι του Νίμπελουνγκ» και σίγουρα το πιο δημοφιλές. Πολύ συχνά η «Βαλκυρία» παρουσιάζεται αυτόνομα ως ένα έργο δραματουργικά συμπυκνωμένο με συναρπαστική μουσική, έντονα δραματική και καινοτόμο, που επηρέασε τις επόμενες γενιές συνθετών. Το αποτέλεσμα είναι μια παράσταση περίπου πέντε ωρών με δύο διαλείμματα, που βοηθούν συντελεστές και κοινό να χαλαρώσουν παίρνοντας μια μικρή αλλά απαραίτητη απόσταση από το έργο του μεγαλοφυούς Γερμανού συνθέτη και τα μεγαλόπνοα οράματά του.
Η «Βαλκυρία», στην οποία ο Βάγκνερ έχει γράψει επίσης το λιμπρέτο, είναι τρεις ώρες και σαράντα πέντε λεπτά καθαρής μουσικής, όπως σχολιάζει ο εξάρχων της ορχήστρας. «Σε αυτό το διάστημα, ο μουσικός συμμετέχει απολύτως με όλες του τις αισθήσεις, διαρκώς “δεσμευμένος” και απορροφημένος πνευματικά από την καλλιτεχνική δημιουργία του συνθέτη», λέει ο κ. Θεοφυλάκτου. «Ο μουσικός της ορχήστρας που ερμηνεύει Βάγκνερ –από την προετοιμασία έως και την κάθε μία παράσταση– πρέπει και είναι πλήρως εστιασμένος, αφοσιωμένος θα έλεγα στο έργο του μεγάλου αυτού μουσουργού. Φεύγεις από την πρόβα ή την παράσταση και η ολοκληρωτική συμμετοχή σου στη μουσική του σε ακολουθεί. Είναι τόσο λεπτομερής στη σύνθεση, απαιτητικός αλλά και βαθιά εμπνευσμένος, ώστε νιώθεις διαρκώς τη σκιά του. Σε υποβάλλει πνευματικά να επιδιώξεις την προσέγγιση στο έργο του έτσι όπως θα ήθελε». «Και πώς αντιμετωπίζετε το θέμα της σωματικής κόπωσης;», τον ρωτάμε. «Αυτό είναι απολύτως θέμα συγκρότησης και συγκέντρωσης», απαντά.
«Είναι τόσο λεπτομερής στη σύνθεση, απαιτητικός αλλά και βαθιά εμπνευσμένος, ώστε νιώθεις διαρκώς τη σκιά του. Σε υποβάλλει πνευματικά», λέει ο εξάρχων της ορχήστρας Αλέξης Θεοφυλάκτου.
Για τους εξαιρετικά απαιτητικούς βασικούς ρόλους του έργου η Εθνική Λυρική Σκηνή έχει εξασφαλίσει βαγκνερικούς τραγουδιστές διεθνούς φήμης. Η Κάθριν Φόστερ, καθιερωμένη παγκοσμίως ως μία από τις καλύτερες Βρουγχίλδες της εποχής μας, έχει διακριθεί όσο ελάχιστες ερμηνεύτριες διεθνώς στο βαγκνερικό ρεπερτόριο. Για την απαιτητική ερμηνεία της ετοιμάζεται με γιόγκα και αρκετό νερό. «Συνήθως την προηγούμενη ημέρα αδειάζω όσο το δυνατόν περισσότερα από το μυαλό μου και την ημέρα της παράστασης επικεντρώνομαι απολύτως σε αυτό που πρόκειται να παίξω. Οι μεγάλοι ρόλοι σαν την Βρουγχίλδη απαιτούν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα δύο ημερών για να συγκεντρωθώ ιδιαίτερα και να περάσω τους ρόλους στο μυαλό μου. Κάνω γιόγκα, συνήθως πηγαίνω μια βόλτα και περνάω όλο τον ρόλο, κείμενο και μουσική, πριν βγω στη σκηνή. Αυτό με βοηθάει να εστιάσω και να φέρω τα πάντα στο προσκήνιο στο μυαλό μου. Πίνω τουλάχιστον 2 λίτρα νερό πριν πάω στο θέατρο (συνήθως περίπου 90 λεπτά πριν από το μακιγιάζ), τρώω καλά αλλά όχι μεγάλα γεύματα. Και τέλος, αλλά όχι ασήμαντο, πίνω έναν καφέ πριν μπω στο θέατρο».
Ενα φανταστικό σύμπαν
Για την πρώτη της Βαλκυρία, η ΕΛΣ ανέθεσε τη σκηνοθεσία στον διακεκριμένο Βρετανό σκηνοθέτη Τζον Φούλτζεϊμς, ο οποίος επέλεξε να τοποθετήσει την όπερα σ’ ένα φανταστικό σύμπαν που εξισορροπεί το μυθικό με το πραγματικό στοιχείο. «Στην παραγωγή μας, εξερευνάμε την ιστορία από την άποψη της ψυχολογίας του Βόταν. Ετσι, η όπερα έχει να κάνει με το πώς ένα άτομο συμβιβάζεται με τις συνέπειες των επιλογών του, αντιμετωπίζει τη διαφθορά του, αντιμετωπίζει το τέλος της ζωής του και το τέλος της ιδέας του για τον πολιτισμό του», μας λέει ο Φούλτζεϊμς. «Ο Βόταν συνειδητοποιεί πολύ αργά ότι το τίμημα της εξουσίας ήταν η αγάπη. Αλλά ο θάνατος δεν είναι μόνο δικός του – υπάρχει επίσης ένα ευρύτερο οικολογικό πλαίσιο καθώς ο κόσμος του πεθαίνει. Είναι, λοιπόν, μια οικολογική παραβολή για την εποχή της κλιματικής καταστροφής, καθώς η μια γενιά δίνει τη σκυτάλη στην άλλη και λέει ότι υπάρχει ελπίδα για τους νεότερους, αν τα καταφέρουν καλύτερα».
Ο Γερμανός αρχιμουσικός Ρόλαντ Κλούτιχ είναι ένας μαέστρος με μεγάλη εμπειρία στο έργο του Βάγκνερ, κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία για μια ορχήστρα που δεν παίζει συχνά τα έργα του, όπως συμβαίνει στην Ελλάδα. «Για μένα το πιο σημαντικό είναι η σαφήνεια. Η μουσική ακολουθεί το κείμενο και έτσι πρέπει να κάνουμε κι εμείς ως μουσικοί. Eίμαι Γερμανός, άρα μου είναι πολύ φυσικό να μιλάω τη μουσική γλώσσα του Βάγκνερ και μου αρέσει να δουλεύω σε αυτό το συγκεκριμένο στυλ με τους μουσικούς της Ορχήστρας της ΕΛΣ», λέει στην «Κ» ο Κλούτιχ. «Επίσης ως μαέστρος βρίσκω προκλητικό να δουλεύω σε ξένες χώρες πάνω στη γερμανική μουσική αλλά και να την προσαρμόζω ο ίδιος σε διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο. Είναι σαν να μαθαίνεις ή να διδάσκεις μια ξένη γλώσσα».