Ο Δαβίδ του Μιχαήλ Αγγελου είναι ένα έργο πανθομολογούμενου κάλλους και οικουμενικής αξίας. Ομως, στους καιρούς του γρήγορου εντυπωσιασμού και της υπερκατανάλωσης, επιμελητές και συντηρητές αντιτείνουν πως η θρησκευτική και πολιτική αξία του μαρμάρινου γίγαντα υπονομεύεται από τα χιλιάδες σουβενίρ –από μαγνητάκια και μπρελόκ έως T-shirt και πόστερ– που επικεντρώνονται στα… γεννητικά όργανα του γλυπτού.
Από το 2015, οπότε ανέλαβε τη βαρύτιμη θέση της διευθύντριας του Μουσείου Galleria dell’Accademia, η Σεσίλιε Χόλμπεργκ έχει «αυτοανακηρυχθεί» υπερασπίστρια του Δαβίδ, βάζοντας στο στόχαστρο όσους κερδοσκοπούν από την εικόνα του στο όνομα της ποπ κουλτούρας, συχνά με τρόπους που η ίδια θεωρεί «εξευτελιστικούς».
Η Χόλμπεργκ προβάλλει σαν «Δαβίδ απέναντι στον Γολιάθ του ανεξέλεγκτου καπιταλισμού, απέναντι σε στρατιές πλανόδιων πωλητών και καταστημάτων σουβενίρ που πωλούν ποδιές με τη γυμνή φιγούρα του γλυπτού, μπλουζάκια με τον Δαβίδ σε άσεμνες χειρονομίες και ποπ αρτ αγαλματίδια με χρώματα νέον», σχολιάζει το Associated Press.
Με πρωτοβουλία και κατ’ απαίτησή της, η εισαγγελία της Φλωρεντίας έχει ξεκινήσει μια σειρά δικαστικών υποθέσεων επικαλούμενη τους κανόνες πολιτιστικής κληρονομιάς της Ιταλίας, οι οποίοι προστατεύουν τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς από την απαξιωτική και μη εξουσιοδοτημένη εμπορική χρήση. Από το 2017, σύμφωνα με την Χόλμπεργκ, η Accademia έχει κερδίσει εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ σε αποζημιώσεις.
«Υπήρξε μεγάλη ευφορία σε όλο τον κόσμο για αυτή την πραγματικά μοναδική νίκη που καταφέραμε να επιτύχουμε, και μας ρωτούν από παντού πώς τα καταφέραμε, ζητώντας συμβουλές για το πώς να κινηθούν», παραδέχεται η ίδια στο Associated Press, αναφερόμενη στην εκστρατεία υπεράσπισης του Δαβίδ.
Την πρωτοβουλία της για νομική δράση ακολούθησαν και άλλα μουσεία για την προστασία των αριστουργημάτων τους – μεταξύ αυτών του έργου «Ανθρωπος του Βιτρούβιου» του Λεονάρντο ντα Βίντσι, του Δαβίδ του Ντονατέλο και της «Γέννησης της Αφροδίτης» του Μποτιτσέλι.
Εκστρατεία υπεράσπισης που διχάζει
Οι δικαστικές αποφάσεις ουσιαστικά αμφισβητούν μια ευρέως διαδεδομένη πρακτική σύμφωνα με την οποία τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύονται για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα (τα χρόνια ζωής του καλλιτέχνη που τα φιλοτέχνησε, συν 70 χρόνια) προτού περιέλθουν σε καθεστώς κοινού κτήματος (public domain).
Από την άλλη, μοιραία εγείρουν και το ερώτημα αν και κατά πόσο τα εκάστοτε πολιτιστικά ιδρύματα πρέπει και μπορούν να είναι «κριτές» αισθητικής και γούστου, αν χωρά στην τέχνη λογοκρισία και σε τι βαθμό περιορίζουν με τις νομικές ενέργειές τους την ελευθερία έκφρασης.
«Εγείρει όχι μόνο νομικά ζητήματα, αλλά και φιλοσοφικά. Τι ακριβώς σημαίνει πολιτιστική κληρονομιά; Και τι έλεγχο θέλουμε να παραχωρήσουμε στα ιδρύματα επί των ιδεών και των εικόνων που αποτελούν κοινό κτήμα;» σημειώνει ο Τόμας Ντάντσιγερ, δικηγόρος εξειδικευμένος στην αγορά τέχνης με έδρα τη Νέα Υόρκη.
Ο ίδιος, επικαλούμενος τη διάσημη σειρά πινάκων του Αντι Γουόρχολ που είχε εμπνευστεί από τον «Μυστικό Δείπνο» του Ντα Βίντσι, διερωτάται: «Θα εμποδίσουμε καλλιτέχνες όπως ο Γουόρχολ να δημιουργήσουν ένα παράγωγο έργο; Πολλοί θα το θεωρούσαν αυτό ως υφαρπαγή από τα ιταλικά δικαστήρια για τον έλεγχο και την εμπορική εκμετάλλευση έργων τέχνης που εμπίπτουν σε καθεστώς κοινού κτήματος και για τα οποία δεν επιβαλλόταν χρέωση».
Ο κανόνας που ισχύει στην Ιταλία για ζητήματα πνευματικής ιδιοκτησίας τέχνης είναι ασυνήθιστος και ουσιαστικά παρατείνει επ’ άπειρον τα πνευματικά δικαιώματα του καλλιτέχνη, μεταφέροντάς τα στο μουσείο ή το ίδρυμα που φιλοξενεί τα έργα του. Ανάλογο πλαίσιο νομικής προστασίας ισχύει και στο Βατικανό, που αξιώνει αποζημιώσεις για την οποιαδήποτε μη εξουσιοδοτημένη αναπαραγωγή έργου τέχνης του.
Σημειώνεται πως και η Ελλάδα έχει έναν παρόμοιο νόμο, που εγκρίθηκε το 2020, ο οποίος απαιτεί άδεια για τη χρήση εικόνων ιστορικών χώρων ή αντικειμένων για εμπορική χρήση και απαγορεύει τη χρήση εικόνων που «αλλοιώνουν» ή «προσβάλλουν» τα μνημεία με οποιονδήποτε τρόπο.
Από την άλλη, το Μουσείο του Λούβρου της Γαλλίας, το οποίο φιλοξενεί έργα όπως η «Μόνα Λίζα» και η «Αφροδίτη της Μήλου», που συχνά αναπαράγονται για λόγους κέρδους, σημειώνει πως η συλλογή του χρονολογείται ως επί το πλείστον πριν από το 1848, γεγονός που την καθιστά δημόσιο κτήμα βάσει γαλλικής νομοθεσίας.
Οι δικαστικές αυτές υποθέσεις δημιουργούν σύγχυση και δημόσια αντιπαράθεση για το αν η Ιταλία παραβιάζει τις οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ενωσης που ορίζουν πως ένα έργο τέχνης που δεν προστατεύεται πλέον από πνευματικά δικαιώματα εμπίπτει στην κατηγορία «public domain», που σημαίνει πως «ο οποιοσδήποτε είναι ελεύθερος να φτιάξει, να χρησιμοποιήσει και να μοιραστεί αντίγραφα αυτού του έργου».
Η Χόλμπεργκ και η «σταυροφορία» της
Η Χόλμπεργκ κέρδισε την πρώτη της υπόθεση εναντίον επιτήδειων που χρησιμοποιούσαν τη φωτογραφία του Δαβίδ για να πωλούν ακριβοπληρωμένα πακέτα εισόδου ακριβώς έξω από την «Ακαδημία» της Φλωρεντίας. Στο στόχαστρό της έχει βρεθεί το περιοδικό GQ Italia που τοποθέτησε το πρόσωπο ενός μοντέλου στο σώμα του Δαβίδ, αλλά και η εταιρεία πολυτελών ειδών Longchamp για τη θεματική έκδοση της τσάντας της «Le Pliage» με τα… απόκρυφα σημεία του Δαβίδ σε πρώτο πλάνο.
Η ίδια η Χόλμπεργκ δεν αποκαλύπτει σε πόσες δικαστικές ενέργειες έχει πρωτοστατήσει, επιμένει ωστόσο πως θα συνεχίσει την εκστρατεία της, ενώ η αναπαραγωγή αντιγράφων του Δαβίδ σε κάθε τρόπο συνεχίζεται και μάλιστα με ανοδικές τάσεις.
«Συγγνώμη που υπάρχει τέτοια άγνοια και τόση ασέβεια στη χρήση ενός έργου που για αιώνες υμνείται για την ομορφιά, την καθαρότητα, τα νοήματά του, τους συμβολισμούς, ώστε να κατασκευάζονται κακόγουστα αντικείμενα από πλαστικό», λέει η ίδια.
Πηγή: Associated Press