Ο παπα-Λευτέρης ∆εμένεγας, 68 χρόνων, «ιθαγενής από την Κέα» όπως συστήνεται, μιλάει με άνεση μπροστά στην κάμερα για τις ανάγκες του προγράμματος «Καταγραφή παραδοσιακών οργανοπαικτών της Κέας για τη διάσωση, διατήρηση και ανάδειξης της παραδοσιακής μουσικής ως άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς» που υλοποίησε η Κοινωφελής Επιχείρηση Δήμου Κέας με την υποστήριξη του Cycladic Identity.
Μια πρωτοβουλία του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης για τη διάσωση των παραδόσεων των Κυκλάδων, που ξεκίνησε πέρυσι με εννέα πρoγράμματα σε οκτώ νησιά: Αμοργό, Ανδρο, Δονούσα, Ιο, Κέα (δύο προγράμματα), Μύκονο, Πάρο και Σίκινο. Τα δύο που παρουσιάζει η «Κ» σήμερα ολοκληρώθηκαν –οι οργανοπαίκτες της Κέας και τα αρχαία λατομεία της Πάρου– και έως τον Ιούνιο θα ακολουθήσουν κι εκείνα στα υπόλοιπα νησιά.
Το χρηματοδοτούμενο πρόγραμμα για τους παραδοσιακούς οργανοπαίκτες της Κέας περιλαμβάνει κινηματογραφήσεις και ηχογραφήσεις υψηλής ποιότητας με τους εναπομείναντες ηλικιωμένους μουσικούς, συνεντεύξεις, ιστορίες από γιορτές και πανηγύρια για το παίξιμο των παλιών.
Ο παπα-Λευτέρης, ένας από τους δέκα μουσικούς, γνωρίζει καλά την τέχνη και τα μυστικά της τσαμπούνας. Τα λόγια του κινηματογραφήθηκαν, όπως και άλλων οργανοπαικτών του νησιού, και θα αποτελέσουν μέρος ενός ενιαίου ντοκιμαντέρ που θα προβληθεί σε εκδήλωση του δήμου και σχεδιάζεται να παρουσιαστεί στο επόμενο συνέδριο της «Ακουστικής οικολογίας».
Δεν είναι ο μόνος στην Κέα που μεγάλωσε με τους ήχους της τσαμπούνας. Εβλεπε, όμως, ότι επικρατούσαν άλλα ακούσματα. Ετσι αποφάσισε να φτιάξει μια σχολή τσαμπούνας στο κατηχητικό, με τα μικρά παιδιά.
Σήμερα χαίρεται που πολλά παιδιά στο νησί παίζουν τσαμπούνα και λυπάται που χάθηκαν «οι παλιές δαχτυλιές και τα παλιά γυρίσματα». Στην Τζια, εξηγεί ο παπα-Λευτέρης, παίζουν τέσσερα είδη τσαμπούνας, οι παλιοί που δεν τους ενδιέφεραν οι γρήγοροι σκοποί, έπαιζαν την αργή τσαμπούνα. Οσο όμως πλησιάζουμε στη Χώρα, την Ιουλίδα, έπαιζαν πιο γρήγορα «για να τραβήξουν το ενδιαφέρον του χορευτή ώστε να δώσει χαρτούρα. Ετσι έχουμε άλλη στις Ποίσσες, άλλη στην Ιουλίδα, άλλη εδώ στο Σπαθί, άλλη στην Κατωμεριά».
Λέει ακόμη ότι ο τσαμπουνιέρης ο σωστός, ο παλιός, έφτιαχνε μόνος του το μουσικό όργανο και ποτέ δεν το έδινε σε άλλον. «Γιατί ήταν και στα δάχτυλα φτιαγμένο και στην πνοή. Σήμερα, εδώ που φυσάνε βάζουν βαλβίδα για να κρατάει μέσα τον αέρα και να μην κουράζονται. Ο παλιός τσαμπουνιέρης φυσάει τα βάσανά του και βγάζει μουσική».
Ο Νίκος Βουτυράς, οργανοπαίκτης από οικογένεια με ιστορία, ξεκίνησε με σπουδές κλασικής κιθάρας στο Εθνικό Ωδείο, αλλά αργότερα τον κέρδισε η παραδοσιακή μουσική. Ο παππούς του έπαιζε τσαμπούνα, ο πατέρας τουμπί κι όταν μπήκε και αυτός στην ομάδα έβαλε την κιθάρα ανάμεσα στο μουσικό ζευγάρι. Αργότερα επινόησε ένα σχήμα με μια τσαμπούνα και πέντε τουμπιά. «Πλάτιασα τα μπάσα και χαμήλωσα την ένταση, και αυτό γλύκανε την παρουσία της μουσικής της τσαμπούνας στις παρέες».
Οι παλιοί έπαιζαν την αργή τσαμπούνα. Στην Ιουλίδα, έπαιζαν πιο γρήγορα «για να τραβήξουν το ενδιαφέρον του χορευτή ώστε να δώσει χαρτούρα».
Ο Αιμίλιος Λαγκώνης σήμερα είναι 82 ετών, ξεκίνησε από μικρός, άλλωστε στην οικογένειά του έπαιζαν ήδη ο πατέρας και δυο αδέλφια του. Σχολείο πήγαινε με τα πόδια από τον Αγιο Παντελεήμονα στην Κάτω Μεριά. Η διαδρομή ήταν δύο ώρες και στον δρόμο έπαιζε τσαμπούνα. «Επαιζα για να φεύγουν τα φίδια. Εντάξει, δεν έμαθα πολλά γράμματα, έμαθα όμως τσαμπούνα».
Η ιδέα για την καταγραφή των παραδοσιακών τσαμπουνιέρηδων ήταν των Φάνη Μαραγκού και Λευτέρη Τζουβάρα, και φορέας υλοποίησης η Κοινωφελής Επιχείρηση Δήμου Κέας. Με τις αφηγήσεις και τις ηχογραφήσεις οι νέες γενιές μουσικών θα έχουν πρόσβαση για μελέτη σε ηχητικό και οπτικό υλικό.
Οπως υπογραμμίζει ο πρόεδρος της Κοινωφελούς Επιχείρησης, Λ. Τζουβάρας, «οι συλλογικές μνήμες αποτελούν τις ρίζες για τις επόμενες γενιές. Οσο πιο βαθιές είναι, τόσο μεγαλύτερη συνοχή έχει η κοινότητά μας».
Αρχαία λατομεία της Πάρου
Το δεύτερο πρόγραμμα του Cycladic Identity που ολοκληρώθηκε αφορά τα αρχαία Λατομεία Πάρου και την πρώτη μελέτη γεωτεχνικής ευστάθειας, με στόχο την εξασφάλιση της ασφαλούς επισκεψιμότητας των υπόγειων στοών. Φορέας υλοποίησης είναι η μη κερδοσκοπική οργάνωση «Πάρκο Αρχαίων Λατομείων Μαρμάρου Πάρου ΑΜΚΕ», που ιδρύθηκε το 2022 από έξι παριανά σωματεία με στόχο την προστασία και την προβολή της ιστορίας και πολιτιστικής κληρονομιάς των υπόγειων και επιφανειακών αρχαίων λατομείων του νησιού. Στόχος είναι η δημιουργία αρχαιολογικού-πολιτιστικού πάρκου.
Οσοι έχουν επισκεφθεί την Πάρο, ίσως έχουν προσέξει στις βόλτες τους την πινακίδα «Αρχαία Λατομεία Μαρμάρου», μόνο που τίποτα δεν τους οδηγεί σε οργανωμένο χώρο, για να μάθουν πώς εργάζονταν οι αρχαίοι λατόμοι για την εξόρυξη του περιζήτητου μαρμάρου του νησιού. Τα αρχαία λατομεία στο Μαράθι και ειδικότερα τα μνημεία των υπογείων στοών εξόρυξης (λατομεία Νυμφών και Πανός) λειτούργησαν από τον 7ο π.Χ. αιώνα και μετά, καθώς εκεί γινόταν η εξόρυξη του παριανού μαρμάρου, της παρίας λίθου. Μάρμαρο λευκό και λεπτόκοκκο, με μεγάλη διαφάνεια χρησιμοποιήθηκε στην αρχιτεκτονική και στη γλυπτική, και με αυτό σμιλεύτηκαν πολλά αριστουργήματα: η Αφροδίτη της Μήλου, ο Ερμής του Πραξιτέλη, η Νίκη της Σαμοθράκης, η Νίκη του Παιωνίου κ.ά.
«Το λατομείο της Πάρου είναι εμβληματικό μνημείο των Κυκλάδων, που είναι όμως απρόσιτο γιατί οι είσοδοι των στοών είναι υπόγειες. Η φλέβα του διάσημου παριανού μαρμάρου ήταν υπόγεια. Απ’ αυτό το μάρμαρο κατασκευάστηκαν σπουδαία αγάλματα της αρχαιότητας», υπογραμμίζει στην «Κ» ο δρ Δημήτρης Αθανασούλης, διευθυντής της δραστήριας Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και μέλος της επιστημονικής επιτροπής του Cycladic Identity. Ο ίδιος εξηγεί ότι ο χώρος εξωτερικά έχει ιδιοκτησίες και εσωτερικά, για να γίνουν επισκέψιμες οι στοές, απαιτούνται επεμβάσεις. Είναι πολλά τα λατομεία στην Πάρο «με σημαντικότερα αυτά του Πανός και των Νυμφών. Εχουμε ξεκινήσει ενέργειες για να τα καταστήσουμε επισκέψιμα. Εχει προχωρήσει η υπόθεση απαλλοτρίωσης των ακινήτων εξωτερικά και ταυτόχρονα κάνουμε ενέργειες για την εξαγορά ακινήτων, προκειμένου να δοθεί πρόσβαση στις στοές. Επίσης αναθέσαμε μελέτες για την αξιολόγηση των κινδύνων και αναγκών που έχουν αυτές οι στοές αυτές καθαυτές. Στο τέλος του προγράμματος θα είναι επισκέψιμες για κάποια μέτρα (5-10 μ.) βέβαια και εσωτερικά».
Σύμφωνα με το διοικητικό συμβούλιο της ΑΜΚΕ, η μελέτη «αποτελεί οδηγό για την περαιτέρω προώθηση μελετών και έργων για τις υπόγειες στοές, με τη σταδιακή ολοκλήρωση των οποίων είναι εφικτό να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για την ασφαλή επίσκεψη των στοών».
Πρόκειται για μακροπρόθεσμο πρόγραμμα, τονίζει ο Δ. Αθανασούλης, διότι οι μελέτες είναι πολλές, το ιδιοκτησιακό δεν έχει λυθεί και οι επεμβάσεις είναι σύνθετες. «Πηγαίνουμε βήμα βήμα για να έχουμε απτά αποτελέσματα. Στόχος μας είναι, αφού ολοκληρωθεί και το ιδιοκτησιακό, να αποδώσουμε έστω την είσοδο, τουλάχιστον των Νυμφών, πλήρως στο κοινό χωρίς να εισέρχεται κανείς βαθιά στη στοά».
Η παράδοση μπαίνει στο περιθώριο
Το Cycladic Identity του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης λειτουργεί ως πλατφόρμα προσέλκυσης δωρεών, συγκεντρώνοντας και διαθέτοντας κεφάλαια σε έργα που συμβάλλουν στη διατήρηση της κληρονομιάς των Κυκλάδων, στηρίζοντας τοπικές κοινωνίες που δραστηριοποιούνται γύρω από τον πολιτισμό, τη βιοποικιλότητα, την άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Στόχος, η διάσωση των παραδόσεων των Κυκλάδων. Παραδόσεις που έχουμε ως εικόνες από ασπρόμαυρες φωτογραφίες του Ρόμπερτ Μακέιμπ, ντοκιμαντέρ, παλιές ταινίες στις οποίες παρουσιάζονται τα νησιά αλώβητα από το σημερινό φαινόμενο του υπερτουρισμού, που αλλοίωσε παραδόσεις, έθιμα, επαγγέλματα, ακόμη και γεύσεις.
Ο Δημήτρης Αθανασούλης μιλάει για την «υπερέκταση της τουριστικής ανάπτυξης», τονίζοντας ότι η τουριστική ανάπτυξη χρειάζεται καλύτερη οργάνωση και ρύθμιση. «Τα αποτελέσματα της τουριστικής εκμετάλλευσης και της αλλοίωσης του περιβάλλοντος είναι ορατά. Εκείνο που δεν είναι ορατό είναι το κομμάτι της άυλης κληρονομιάς. Οταν επισκέπτεται κάποιος τα νησιά δεν αντιλαμβάνεται αμέσως την παράδοση που χάνεται. Σήμερα, πολλές παραδοσιακές πρακτικές κινδυνεύουν. Τα νησιά ήταν φτωχές κοινότητες που ζούσαν με τα απολύτως απαραίτητα και ο τουρισμός προσέφερε σε αυτές τις κοινότητες μια αξιοπρεπή διαβίωση. Σήμερα, κοινότητες που αντιμετώπιζαν ζητήματα επιβίωσης μπορούν να θεωρηθούν πλούσιες. Ομως εγκαταλείφθηκαν όλες οι παραδοσιακές πρακτικές.
Από αυτή τη συνθήκη δεν εξαιρείται κανένα νησί των Κυκλάδων. Απλώς, κάποια, όπως η Ανάφη, η Σίκινος και η Κίμωλος, έχουν επηρεαστεί λιγότερο λόγω της ηπιότερης τουριστικής ανάπτυξης. Βέβαια, ο τουρισμός δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως δαίμονας, ούτε να κατηγορούμε τις νησιωτικές κοινότητες ότι ψάχνουν να βρουν τη βολή τους. Είναι λάθος προσέγγιση. Από την άλλη, οφείλουμε, είτε ως επιστημονική κοινότητα είτε ως πολιτεία, να εντοπίσουμε τους κινδύνους και να μετριάσουμε τις επιπτώσεις».