Την ανησυχητική πορεία καταστροφής του μοναδικού τοπίου και του φυσικού και οικιστικού περιβάλλοντος των Κυκλάδων αναδεικνύει η πρόταση της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΛΛΕΤ) για τον θεσμό των υπό απειλή μνημείων και τόπων πολιτιστικής κληρονομιάς της οργάνωσης Europa Nostra. Η υποψηφιότητα Σίφνου, Σερίφου και Φολεγάνδρου, ως περιπτώσεις αντιπροσωπευτικές της δραματικής αλλαγής που συντελείται τα τελευταία χρόνια στις Κυκλάδες, προκρίθηκε στη βραχεία λίστα του θεσμού, με τα τελικά αποτελέσματα να ανακοινώνονται τον Απρίλιο.
Η πρόταση που υπέβαλε η ΕΛΛΕΤ για τα «7 πιο απειλούμενα μνημεία της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ευρώπης το 2024» («7 Most Endangered 2024») της Europa Nostra αφορά το σύνολο των Κυκλάδων. «Οι Κυκλάδες, φημισμένες για τη μοναδική γοητεία και τον πλούσιο πολιτισμό τους, βρίσκονται αντιμέτωπες με μια πληθώρα προκλήσεων που θέτει η έξαρση της τουριστικής ανάπτυξης και η ανεξέλεγκτη δόμηση. Παρά την οικονομική ανάπτυξη που επιτυγχάνεται, δημιουργείται παράλληλα και πλήθος περιβαλλοντικών, πολιτιστικών και κοινωνικών ζητημάτων, όπως η υποβάθμιση των φυσικών πόρων, η καταστροφή της πολιτιστικής κληρονομιάς, η λειψυδρία, τα προβλήματα διαχείρισης αποβλήτων και οι κοινωνικοοικονομικές ανισότητες. Τα νησιά κινδυνεύουν να χάσουν τον αυθεντικό τους χαρακτήρα, καθώς η ταχεία τουριστική οικοδόμηση απειλεί να επισκιάσει την εγγενή ομορφιά τους», αναφέρει το κείμενο της υποψηφιότητας.
«Ειδικά οι μικροί νησιωτικοί προορισμοί των Κυκλάδων δέχονται σημαντική πίεση από τον υπερτουρισμό, σε όρους επιβάρυνσης των υποδομών και αυξανόμενης ζήτησης για φιλοξενία. Η ζήτηση για κτίρια εκτός των ορίων των οικισμών είναι πολύ μεγάλη και η κατασκευή χωρίς προηγούμενο. Τα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής αποκαλύπτουν σταθερή αύξηση των νέων οικοδομικών αδειών, από 916 το 2018 σε 1.280 το 2022. Τα δομημένα τετραγωνικά μέτρα, που αυξάνονται από 291.722 τ.μ. το 2018 σε 419.232 τ.μ. το 2022, υπογραμμίζουν την εντατικοποίηση της οικοδομικής δραστηριότητας. Μέσα σε μόλις τέσσερα έτη τα νέα τετραγωνικά που χτίστηκαν στα νησιά των Κυκλάδων διπλασιάστηκαν, έως και τριπλασιάστηκαν», εκτιμά η ΕΛΛΕΤ. Ως παράδειγμα της ανεξέλεγκτης οικοδόμησης και τουριστικοποίησης των νησιών, η ΕΛΛΕΤ αναφέρει τη δόμηση σε εκτός σχεδίου περιοχές, η οποία εξαφανίζει την αγροτική γη και το ίχνος της στο κυκλαδικό τοπίο (αναβαθμίδες, αγροτικές υποδομές, μονοπάτια). Η ΕΛΛΕΤ επέλεξε τρία νησιά ως χαρακτηριστικά της συντελούμενης αλλαγής, τη Σίφνο, τη Σέριφο και τη Φολέγανδρο.
“]
«Αλλάζουν ταχύτατα»
«Προφανώς η επιλογή είναι υποκειμενική», λέει ο Στάθης Ποταμίτης, νέος πρόεδρος της ΕΛΛΕΤ. «Τα τρία νησιά επελέγησαν εξαιτίας της ιδιαιτερότητάς τους: δεν επρόκειτο για πολύ τουριστικά νησιά, όμως τα τελευταία χρόνια αλλάζουν ταχύτατα. Ως εκ τούτου οφείλουμε να αναδείξουμε το πρόβλημα σε μια προσπάθεια να τα διαφυλάξουμε».
Η πρόταση που υπέβαλε η ΕΛΛΕΤ για το σύνολο των Κυκλάδων –με ενδεικτικές περιπτώσεις τα τρία νησιά– προκρίθηκε στη βραχεία λίστα υποψηφιοτήτων του θεσμού.
Μέσα από την υποψηφιότητα, η ΕΛΛΕΤ επιθυμεί να προκαλέσει έναν ευρύτερο προβληματισμό γύρω από τα θέματα του υπερτουρισμού. «Η ΕΛΛΕΤ προσπαθεί να προσεγγίσει τα θέματα ισορροπημένα. Γι’ αυτό δεν αναθεματίζει την ανάπτυξη, αλλά μιλάει για μια τουριστική ανάπτυξη στις Κυκλάδες με όρους βιωσιμότητας, που δεν θα καταστρέψει αυτό για το οποίο κάποιος τις επισκέπτεται. Δεν πρέπει να παρασυρόμαστε από την έκρηξη της δημοφιλίας τους, η οποία θα εξαφανιστεί έπειτα από μερικά χρόνια, αφού όμως θα έχει προκαλέσει μη αναστρέψιμη ζημιά».
Στο πλαίσιο της υποψηφιότητας, η ΕΛΛΕΤ κατέθεσε και τις προτάσεις της για αντιμετώπιση της αλόγιστης ανάπτυξης των Κυκλάδων. Κατ’ αρχάς, επισημαίνει την ανάγκη να ολοκληρωθεί το ειδικό χωροταξικό πλαίσιο για τον τουρισμό και βέβαια το περιφερειακό χωροταξικό πλαίσιο για το Νότιο Αιγαίο (το μόνο που δεν έχει κυρωθεί έως σήμερα, παραμένοντας περισσότερα από δύο χρόνια στα συρτάρια του υπουργείου Περιβάλλοντος), καθώς και οι ειδικές περιβαλλοντικές μελέτες για τις περιοχές Natura 2000 (επίσης αγνοούνται εδώ και μία διετία).
Εκτιμά επίσης ότι τα υπό εκπόνηση πολεοδομικά σχέδια των νησιών πρέπει να ορίσουν ζώνες προστασίας του τοπίου, να περιορίσουν παρεμβάσεις και οικοδομή, ώστε να διαφυλάξουν την ενότητα του τοπίου.
«Τα περισσότερα Κυκλαδονήσια αναζητούν λύσεις για τα προβλήματα της κυκλοφοριακής συμφόρησης, της ηχορρύπανσης, της διαχείρισης τεράστιων όγκων απορριμμάτων και της αυξανόμενης ανάγκης για νερό και ενέργεια. Καταβάλλεται προσπάθεια να αντιμετωπιστούν κάποια από αυτά μέσα από κανονισμούς, βιώσιμες πρακτικές και την ανάμειξη της τοπικής κοινωνίας. Οι τοπικές αρχές και περιβαλλοντικές οργανώσεις εργάζονται με στόχο να επιτύχουν την ισορροπία ανάμεσα στην οικονομική ανάπτυξη και τη διατήρηση της φυσικής και πολιτιστικής κληρονομιάς των νησιών», αναφέρεται στο κείμενο υποψηφιότητας της ΕΛΛΕΤ. Να σημειωθεί ότι στους υποστηρικτές της υποψηφιότητας περιλαμβάνονται και οι τρεις δήμαρχοι των νησιών.
Η επιλογή των 11 υποψηφιοτήτων, ανάμεσα στις οποίες και η ελληνική, έγινε από διεθνή συμβουλευτική επιτροπή, η οποία αποτελείται από εμπειρογνώμονες σε θέματα ιστορίας, αρχαιολογίας, αρχιτεκτονικής, συντήρησης, ανάλυσης έργων και οικονομικών. Οι υποψηφιότητες για το πρόγραμμα 7 Most Endangered 2024 υποβλήθηκαν από οργανώσεις μέλη, συνεργαζόμενες οργανώσεις ή μεμονωμένα μέλη της Europa Nostra, καθώς και από μέλη της European Heritage Alliance.
Σύμφωνα με ανακοίνωση της ΕΛΛΕΤ, η επιλογή έγινε με βάση την υψηλή πολιτιστική σημασία καθενός από τα μνημεία, καθώς και τον σοβαρό κίνδυνο που αντιμετωπίζουν σήμερα. Ο βαθμός εμπλοκής των τοπικών κοινοτήτων και η δέσμευση των δημοσίων και ιδιωτικών φορέων για τη διάσωση αυτών των χώρων, θεωρήθηκαν κρίσιμοι παράγοντες στην αξιολόγησή τους.
Τα μνημεία στην Ευρώπη που συμπληρώνουν την ενδεκάδα
Της Ηλιάνας Μάγρα
«Τα επιλεγμένα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς απειλούνται από την κατεδάφιση, τη στρεβλή ανάπτυξη, τις ολέθριες συνέπειες φυσικών καταστροφών, την παραμέληση ή την έλλειψη χρηματοδότησης», δηλώνει ο εκτελεστικός πρόεδρος της Europa Nostra, καθηγητής δρ Χέρμαν Πάρτσιντζερ, για τα 11 πιο απειλούμενα μέρη και μνημεία στην Ευρώπη που απαρτίζουν τη λίστα για το 2024.
Εκτός από τις Κυκλάδες, οι περισσότερες συμμετοχές αφορούν μνημεία. Στο Βέλγιο είναι υπό απειλή το ιστορικό κτίριο του Palais de Midi. Σχεδιάστηκε το 1875. Σήμερα φιλοξενεί σχολείο, δημόσιες υπηρεσίες, μαγαζιά και γυμναστήρια, αλλά εξαιτίας της αναμενόμενης κατασκευής μιας γραμμής μετρό θα πρέπει να κατεδαφιστεί ένα μέρος του, πράγμα που, με τη συμπερίληψή του στη λίστα, επιχειρείται να αποφευχθεί.
Στην Ιταλία απειλείται η εκκλησία του Αγίου Πέτρου στο Μιλάνο, η οποία χτίστηκε τον 13ο αιώνα. Η Europa Nostra τονίζει την ανάγκη για συντήρηση και προστασία του ναού και των έργων τέχνης του. Ταυτόχρονα, στη Σιένα βρίσκεται ένα από τα λιγοστά ευρωπαϊκά παραδείγματα συναγωγών που δημιουργήθηκαν πριν από τον 19ο αιώνα –το 1786–, δεν έχουν καταστραφεί και χρησιμοποιούνται ακόμη από την τοπική κοινωνία. Ο σεισμός του περασμένου Φεβρουαρίου προκάλεσε σημαντικές φθορές στη συναγωγή, που χρειάζεται άμεσα συντήρηση.
Η ελληνορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στην πόλη Αλτίνοζου στην Τουρκία αποκαλείται από τη Europa Nostra «θησαυρός για την τοπική κοινωνία».
Συντήρηση ύστερα από τον σεισμό του περασμένου Φεβρουαρίου χρειάζεται και η ελληνορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στην πόλη Αλτίνοζου, η οποία θεωρείται ότι κατασκευάστηκε το 1364. Η Europa Nostra την αποκαλεί «θησαυρό για την τοπική κοινωνία» και τη συμπεριέλαβε στη λίστα, όχι μόνο χάρη στην ανάγκη προστασίας της εκκλησίας, αλλά και της πλούσιας πολιτισμικής δια-φορετικότητας και κληρονομιάς της Ευρώπης. Αλλού στην Τουρκία, η Europa Nostra επιστεί την προσοχή στη Σιδηρά Πύλη της Αντιόχειας, όχι μόνο για λόγους συντήρησης, αλλά και για να δημιουργηθεί εντονότερο ενδιαφέρον για το μνημείο στην ίδια την κοινότητα.
Στη λίστα συμπεριλαμβάνονται δύο ακόμη κτίρια. Το παλάτι Σζτινόρτ, που χτίστηκε τον 17ο αιώνα στην Πολωνία και έχει ιστορική σημασία, όχι μόνο για την ίδια τη χώρα αλλά και για την υπόλοιπη ήπειρο, και χρειάζεται άμεσα συντήρηση, και η οικία του Γιουγκοσλαβικού Λαϊκού Στρατού στη Σερβία. Το συγκεκριμένο, ιστορικής και αρχιτεκτονικής σημασίας, κτίριο αποτελεί σημείο πολιτιστικής συνάντησης στην πόλη Σάμπατς και απειλείται από την πιθανή πώλησή του σε ιδιώτη και δυνητική κατεδάφιση. Στη Γαλλία, σύμφωνα με τη Europa Nostra, απειλούνται με κατεδάφιση όσες εργατικές κατοικίες έχουν απομείνει στις πόλεις Ρουμπέ και Τουρκουάν, στο βόρειο τμήμα της χώρας, κτίρια που αποτελούν κομμάτι της ιστορίας των εργατών κλωστοϋφαντουργίας της περιοχής και των συνθηκών της διαβίωσής τους. Τα αρχαία τείχη στο Πόρτο Ρομάνο στο Δυρράχιο της Αλβανίας περιλαμβάνονται στη λίστα λόγω της τοποθεσίας τους κοντά σε γερανούς όπου γίνεται το φόρτωμα και το ξεφόρτωμα του λιμανιού, εξαιτίας του οποίου έχει ήδη καταστραφεί ένα κομμάτι τους. Η λίστα ολοκληρώνεται με το φρούριο Αμπέρντ της Αρμενίας, το οποίο ξεκίνησε να χτίζεται τον 7ο αιώνα, ενώ σήμερα αποτελεί τουριστικό προορισμό, με στόχο να γνωστοποιηθεί η σημασία του στην ευρύτερη ευρωπαϊκή κοινότητα.
«Η κληρονομιά της Ευρώπης πρέπει να διατηρηθεί», τονίζει ο δρ Πάρτσιντζερ, «όχι μόνο ως μαρτυρία του κοινού μας παρελθόντος, αλλά και ως καταλύτης για ένα βιώσιμο, συνεκτικό και ειρηνικό μέλλον».