Φαίνεται απλούστατο, σχεδόν στοιχειώδες: Δύο λευκές αίθουσες με ένα χρωματιστό «παράθυρο» στη καθεμιά. Κάθομαι στον μακρόστενο πάγκο απέναντι από το γεωμετρικό «άνοιγμα» και παρακολουθώ τις λεπταίσθητες, αδιόρατες εναλλαγές του φωτός, γαλαζωπές ή ρόδινες. Η λιτότητα του χώρου και των έργων τέχνης επιβάλλει σιωπή. «Μου αρέσει η ουσία, η υλικότητα του φωτός. Διαμορφώνω τους χώρους έτσι που φαίνεται να το ακινητοποιούν για την αντίληψή μας», έχει πει ο Αμερικανός καλλιτέχνης Τζέιμς Τουρέλ σε παλιότερη συνέντευξή του.
Το ανοιξιάτικο φως γεμίζει τους δρόμους της Αθήνας, αλλά μέσα στην γκαλερί Gagosian είναι ήσυχα και σκοτεινά. «Δεν είμαστε φτιαγμένοι για τον ήλιο του μεσημεριού, είμαστε φτιαγμένοι για το λυκόφως. Οταν το φως λιγοστεύει, η κόρη του ματιού διαστέλλεται και τότε μπορούμε πραγματικά να το αισθανθούμε», υποστηρίζει ο καλλιτέχνης. Ετσι, τα παράθυρα του ισογείου στο νεοκλασικό κτίριο του Κολωνακίου έχουν σφραγιστεί, ώστε η έκθεση «Light of the Presence» να μας επιτρέψει να απολαύσουμε δύο έργα από τη σειρά Glass Series (2001–). Το «Knowing Light» (2007) και το «Rounded Up» (2024) εκτίθενται σε διαφορετικές αίθουσες και η ειδικά διαμορφωμένη διαδρομή –σαν στενό μονοπάτι– μας οδηγεί κατευθείαν στο φως.
Ο Τουρέλ, ο οποίος γίνεται 81 ετών φέτος, έχει περάσει μισό αιώνα αμφισβητώντας τις συμβάσεις της τέχνης. Ενώ οι περισσότεροι από τους σύγχρονούς του δουλεύουν με μπογιά, πηλό ή πέτρα, εκείνος είναι γλύπτης του φωτός. Οταν μια έκθεσή του ετοιμάζεται σε κάποιο από τα μεγάλα διεθνή μουσεία –το έργο του βρίσκεται σε 30 χώρες του κόσμου– καταφθάνει με το συνεργείο του, καλύπτει τα εξωτερικά ανοίγματα, συσκοτίζει τους χώρους και κατασκευάζει μια νέα δομή στο εσωτερικό δημιουργώντας έναν λαβύρινθο από αίθουσες και θαλάμους, τους οποίους γεμίζει με λαμπερά σχήματα φωτός.
Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι γεννήθηκε στην Καλιφόρνια. Ζει και εργάζεται στο Flagstaff της Αριζόνας, γοητευμένος από τα τοπία και τις οφθαλμαπάτες της αμερικανικής ερήμου. Παραμένει μονήρης παρά τη διασημότητά του. Ο Τουρέλ κατάγεται από οικογένεια Κουακέρων, και αυτή είναι επίσης η δική του πίστη. Απέκτησε άδεια πιλότου όταν ήταν 16 ετών, ίσως μια πρώιμη ένδειξη του κατοπινού ενδιαφέροντός του για τον ουρανό. Υπήρξε αντιρρησίας συνείδησης κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ. Σπούδασε αντιληπτική ψυχολογία, επίσης μαθηματικά, γεωλογία και αστρονομία. Την επόμενη χρονιά γράφτηκε στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα Studio Art στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, όπου άρχισε να εργάζεται χρησιμοποιώντας προβολές φωτός, αλλά οι σπουδές του διακόπηκαν, γιατί, ως ακτιβιστής εναντίον του πολέμου του Βιετνάμ, πέρασε στη φυλακή αρκετούς μήνες. Τελικά το 1973 έλαβε Master of Arts από το Claremont Graduate University.
Από τη δεκαετία του 1960, ο καλλιτέχνης εξερευνά τα φαινόμενα της αντίληψης, από την αισθητηριακή στέρηση μέχρι τα οπτικά εφέ. Ξεκίνησε να δουλεύει με το φως το 1966, στο εργαστήριό του στο Ocean Park στην Καλιφόρνια, και πρώιμα έργα του, όπως το «Afrum-Proto» (1966) που χρησιμοποιούν πεδία φωτός συσχετίζοντάς τα με αρχιτεκτονικές δομές, αποτέλεσαν τη βάση ενός εν εξελίξει προβληματισμού στον χειρισμό του δομημένου και του φυσικού περιβάλλοντος. Εχοντας πολλές δεκαετίες έρευνας στο ενεργητικό του, εξακολουθεί να χρησιμοποιεί το φως ως το πρωταρχικό του θέμα και υλικό. Σε επίπεδο φόρμας δημιουργεί απλά έργα, που χρησιμοποιούν τη νέα τεχνολογία για να εξερευνήσουν τα όρια της όρασης και να οδηγήσουν σε καταστάσεις διαλογισμού.
«Είμαστε φτιαγμένοι για το λυκόφως. Οταν το φως λιγοστεύει, η κόρη του ματιού διαστέλλεται και τότε μπορούμε πραγματικά να το αισθανθούμε».
Από το νέον στο LED
«Είχα ένα ενδιαφέρον για την τέχνη, αλλά το πρώτο μου ενδιαφέρον ήταν στην πραγματικότητα το φως. Πάντα με γοήτευε το φως. Υπάρχουν παιδιά που αγαπούν τη φωτιά, και γι’ αυτό θέλουν να γίνουν πυροσβέστες. Αν αγαπάς όμως το φως, τι να κάνεις;», έχει αναρωτηθεί στο παρελθόν. Η απάντηση βρίσκεται στο έργο του. Εχοντας εντάξει το νέον αρχικά στα έργα της σειράς Glass Series, ο Τουρέλ στη διάρκεια των τελευταίων δεκαπέντε ετών στράφηκε στην τεχνολογία πάνελ LED που προγραμματίζονται μέσω υπολογιστή επιτρέποντας έτσι πλουσιότερες αποχρώσεις και χαμηλότερα επίπεδα φωτός.
Το «Knowing Light» και το «Rounded Up» που φιλοξενούνται στην γκαλερί Gagosian παρουσιάζουν πεδία φωτός που βλέπει ο θεατής μέσα από γεωμετρικά «παράθυρα». Καθώς το χρώμα τους μεταβάλλεται με αργό ρυθμό, οι επιφάνειες αυτές γεννούν εναλλασσόμενες εντυπώσεις, δίνοντας κάποιες φορές την αίσθηση ότι είναι επίπεδες και άλλες ότι έχουν βάθος, παίζοντας με τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον χώρο. Ως μανιώδης τεχνίτης και λάτρης των τεράστιων κατασκευών –τα σημειωματάριά του είναι γεμάτα αρχιτεκτονικά σκαριφήματα– υποστηρίζει ότι όλα πρέπει να γίνονται τεχνικά άψογα, ώστε κανείς να μην προσέχει την κατασκευή. «Το μόνο που πρέπει να δεις είναι το φως», σχολιάζει.
Διάρκεια έκθεσης έως 25/5