H Πάπισσα Ιωάννα, ο μοναδικός θηλυκού γένους Πάπας της Ρώμης και ηρωίδα του ομώνυμου έργου του Εμμανουήλ Ροΐδη, είναι το θέμα της όπερας που συνέθεσε πριν από μερικά χρόνια ο Κρητικός συνθέτης Γιώργος Βασιλαντωνάκης, σε λιμπρέτο του Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη.
Το έργο ήταν παραγγελία του Γιώργου Κουμεντάκη για την ΕΛΣ, αλλά υπήρξε ένα από τα πρώτα καλλιτεχνικά θύματα της πανδημίας. Μέσα στο ολιγοήμερο διάστημα μεταξύ της γενικής πρόβας και της πρεμιέρας του, που είχε προγραμματιστεί για τον Μάρτιο του 2020, έκλεισαν όλα τα θέατρα και η χώρα μπήκε σε καραντίνα. Τώρα θα παρουσιαστεί σε συναυλιακή εκδοχή στην Εναλλακτική Σκηνή στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής, με τη σοπράνο Χρύσα Μαλιαμάνη, τη μέτζο Μαργαρίτα Συγγενιώτου, τον τενόρο Γιάννη Χριστόπουλο και τον βαρύτονο Διονύση Σούρμπη.
Πριν από τη ματαίωση της όπερας συναντήσαμε τον συνθέτη και καθηγητή στο μουσικό τμήμα του Πανεπιστημίου του Τσάρλεστον στις ΗΠΑ και συζητήσαμε για τη μυστηριώδη ηρωίδα του έργου. «Κατ’ αρχήν, υπάρχει αμφισβήτηση για το αν, παρά τα πολυπληθή μεσαιωνικά συγγράμματα που αναφέρονται στο πρόσωπό της, η Πάπισσα Ιωάννα υπήρξε πραγματικά. Σύμφωνα με τις πηγές, που ο Ροΐδης εξέτασε εξονυχιστικά, η μεγαλωμένη σε μοναστήρι Ιωάννα κυκλοφορούσε με αντρικά ρούχα, στέφθηκε Πάπας το 855 και παρέμεινε στον θρόνο έως το 859, δηλαδή μεταξύ της θητείας του Πάπα Λέοντος Δ΄ και του Βενέδικτου Γ΄. Πέρα από τις πηγές, η πιο πειστική απόδειξη της ύπαρξής της, σύμφωνα με τον Ροΐδη, είναι η περιβόητη “παπική καρέκλα” στην οποία κάθε Πάπας πρέπει να καθίσει ώστε να αποδείξει πρακτικά την αρσενικότητά του. Γιατί να θεσπιζόταν ένα τέτοιο έθιμο –που δεν υπήρχε πριν από την υποτιθέμενη έλευση της Ιωάννας– αν δεν είχαν προηγουμένως ξεγελαστεί από έναν θηλυκό Πάπα;».
Ο Γιώργος Βασιλαντωνάκης γεννήθηκε στα Χανιά και μεγάλωσε σε οικογένεια με πατέρα λογιστή που όμως ήταν και βιρτουόζος κιθαρίστας και μετέδωσε τη μουσική του φύση στον γιο του. Στα 18 του σπούδασε θεωρία, αρμονία και τζαζ στην Αθήνα και λίγο πριν από τα 21α του γενέθλια, μετακόμισε στο πνευματικό σπίτι της τζαζ, τις ΗΠΑ, και συγκεκριμένα στο Λος Αντζελες. Μετά την παρότρυνση ενός φίλου του και παρόλο που ήταν αυτοδίδακτος για το συγκεκριμένο αντικείμενο, άρχισε να συνθέτει και να ενορχηστρώνει μουσική για ταινίες, μια πολύ ειδική τέχνη, ενώ έπαιζε και σε χώρους τζαζ. «Πάντα συντηρούσα το εαυτό μου μέσα από τη μουσική. Ηταν μια υπέροχη περίοδος. Ημουν νέος, κέρδιζα καλά χρήματα και γνώρισα διάσημους ανθρώπους, ηθοποιούς, σκηνοθέτες και συνθέτες. Αλλά το Λος Αντζελες δεν ήταν για μένα».
Μέρος αυτής της αναζήτησης ήταν να εγγραφεί στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας UCLA για σπουδές και αργότερα για μεταπτυχιακό στο παράρτημα Μπέρκλεϊ, που ήταν «σκέτη απόλαυση», καθότι τον έστειλαν στο Παρίσι για να απορροφήσει την ευρωπαϊκή κουλτούρα. «Διότι, ως μουσικός, χρειάζεσαι και τον επαγγελματισμό της Αμερικής, αλλά και την παράδοση και βαθιά κουλτούρα της Ευρώπης. Ενώ τη γνώση μπορείς αποκτήσεις μέσα από τη μόρφωση, την καλλιέργεια δεν μπορείς να τη διδάξεις, αλλά να την απορροφήσεις ως μέρος του υποσυνείδητου εξοπλισμού σου ως ανθρώπου».
Πρώτα ο ερμηνευτής
Οσον αφορά τη συνθετική του δραστηριότητα, εξηγεί ότι πάντα γράφει έχοντας στον νου του τον ερμηνευτή. «Ο ερμηνευτής είναι το κανάλι σου. Δεν γράφεις για το κοινό. Πρώτα πρέπει να “πουλήσεις” το έργο στον ερμηνευτή. Και ένας καλός ερμηνευτής θα το εμποτίσει με την απαιτούμενη ενέργεια που, με τη σειρά της, θα το “πουλήσει” στο ακροατήριο. Αυτός πρέπει να είναι ο στόχος σου. Κι επειδή λειτουργώ πού και πού σαν μαέστρος, καταλαβαίνω τον κόσμο των ερμηνευτών, πόση ενέργεια και πόση αναπνοή απαιτούνται για να τραγουδήσεις μια φράση, κάτι που λαμβάνω υπ’ όψιν στη διαδικασία της σύνθεσης. Αλλά, βέβαια, μέσα από όλα αυτά πρέπει να περνάει και η δική σου φωνή, ως συνθέτη. Και είναι θαυμάσιο αν μπορείς να δουλεύεις με τον ερμηνευτή, όπως είχα την τύχη να κάνω με τη Χρύσα Μαλιαμάνη. Διότι, αντίθετα με ένα έργο που έχει παιχτεί χιλιάδες φορές, μια καινούργια σύνθεση είναι ένας ζωντανός οργανισμός, που γεννιέται τώρα, αυτή τη συγκεκριμένη στιγμή».
Η εμπειρία της σύνθεσης της «Πάπισσας Ιωάννας», πρώτης όπερας του Βασιλαντωνάκη, ήταν πρωτόγνωρη και ρούφηξε όλη τη δημιουργική ζωή του συνθέτη για δύο χρόνια. «Η ζωή του θεάτρου είναι εντελώς διαφορετική από τη μοναχική ζωή ενός συνθέτη συμφωνικής η σολιστικής μουσικής, ο οποίος κατ’ ανάγκην περνάει τον περισσότερο καιρό μόνος του. Η σύνθεση είναι μυστηριώδης διαδικασία, που απορροφάει όλη σου την ενέργεια». Η σουίτα που θα παρουσιαστεί τη Μ. Τρίτη αποτελεί μια συμπτυγμένη εκδοχή της όπερας, που πραγματεύεται εκ νέου το αρχικό υλικό και εμβαθύνει στον χαρακτήρα της Ιωάννας.
«Πάπισσα Ιωάννα», Εναλλακτική Σκηνή ΕΛΣ, Μ. Τρίτη, στις 19.00.