Οταν ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ένας ολόκληρος μηχανισμός επικοινωνίας και προπαγάνδας ήταν ήδη έτοιμος. Δεν μιλάμε για κρατικό σχεδιασμό αλλά για τον θρίαμβο της οικονομίας της αγοράς, καθώς εκατοντάδες μικροί και μεγάλοι εκδότες καρτ ποστάλ σε όλες τις εμπλεκόμενες χώρες τροφοδότησαν σε όλη τη διάρκεια του πολέμου την ανάγκη για αλληλογραφία και συναισθηματική εκτόνωση. Είναι μια πτυχή του Μεγάλου Πολέμου μελετημένη ώς ένα βαθμό, αλλά όχι ιδιαίτερα προβεβλημένη. Η επέτειος των 100 χρόνων από την έκρηξη του Πολέμου διεγείρει ματιές και προκαλεί μια εκ νέου ανάγνωση ενός μαζικού φαινομένου που ήρθε ως κορωνίδα για να επιστεγάσει με τον πλέον δραματικό τόνο την πορεία όλης της αμέσως προηγούμενης περιόδου υλικής ευημερίας των αστικών τάξεων. Η καρτ ποστάλ υπήρξε το sms της μπελ επόκ που προηγήθηκε. Kαι στον Μεγάλο Πόλεμο, με την κατάρρευση του παλιού κόσμου, τα δίκτυα επικοινωνίας (εκδότες, καλλιτέχνες, φωτογράφοι, διανομή, λιανεμπόριο, υποδομή ταχυδρομείων, υποστήριξη και ενθάρρυνση συλλεκτικής μανίας και ανταλλαγής καρτών) είχαν φτάσει ήδη στο απόγειό τους.
Δύσκολο να υπολογίσει κανείς τον αριθμό των καρτών που εστάλησαν μέσω ταχυδρομείου την περίοδο 1914-1918. Και αυτό γιατί πολλοί από τους εκδοτικούς οίκους της εποχής έχουν κλείσει προ δεκαετιών, αλλά το κυριότερο γιατί αρχεία, τεκμήρια όπως και εκατομμύρια από τις ίδιες τις κάρτες που είχαν ανταλλαγεί καταστράφηκαν στη διάρκεια όχι μόνο του Α΄ αλλά κυρίως του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μια υλική παράμετρος των βομβαρδισμών πόλεων τη δεκαετία του 1940 ήταν ο αφανισμός οικογενειακών ή τοπικών αρχείων σε τέτοια έκταση που μοιάζει με φαινόμενο εξαερισμού της μικροϊστορίας. Εκατομμύρια κάρτες που είχαν στείλει στρατιώτες από το μέτωπο του Μεγάλου Πολέμου και άλλες τόσες που είχαν στείλει οι οικογένειές τους και οι φίλοι τους, και που είχαν ευλαβικά φυλαχθεί σε συρτάρια, άλμπουμ και κουτιά, κάηκαν 25-30 χρόνια αργότερα στα συντρίμμια του Αμβούργου, της Χάβρης, του Λονδίνου, του Βερολίνου ή της Δρέσδης… Αλλα τόσα, όμως, εκατομμύρια κάρτες σώθηκαν. Και είναι τόσο πολλές οι κάρτες του Μεγάλου Πολέμου που έχουν φτάσει στη γνώση μας, ώστε μπορεί να φανταστεί κανείς τον αρχικό όγκο.
Το 1914, το φαινόμενο έκδοσης καρτ ποστάλ ήταν ένας καθρέφτης της νέας κοινωνίας, αυτής που είχε πάρει σταδιακά σχήμα από το 1870-1880 και μετά με την αλλαγή και τον εκσυγχρονισμό της καθημερινότητας. Οπως και σήμερα με τον «εκδημοκρατισμό» της φωτογραφίας μέσω της τεχνολογίας, έτσι και τότε, η τρέλα της φωτογραφίας και η εξέλιξη της τυπογραφίας, με νέες μεθόδους εκτύπωσης, καθώς (και κυρίως αυτό) η διεύρυνση της αστικής τάξης είχε οδηγήσει σε μια μανία ανταλλαγής καρτών. Οι φωτογραφίες από τις αποικίες ερέθιζαν τη φαντασία, όπως και τα υπερωκεάνια, οι μόδες, τα πιο τολμηρά ήθη, το θέατρο, οι βασιλικές οικογένειες, η διαφήμιση. Οταν άλλαξε η καθημερινότητα, ο πόλεμος, σε όλες τις εκδοχές του, εξωραϊσμένος με συναισθηματικά στιχάκια ή τετραγωνισμένος σε επιθετική προπαγάνδα, απλώς εμπλούτισε τη θεματολογία.
Ενδεικτικά, το έτος 1908, σύμφωνα με στοιχεία του Royal Mail, διακινήθηκαν στην Αγγλία πάνω από 860 εκατομμύρια κάρτες. Η διανομή στα σπίτια γινόταν δύο ή τρεις φορές ημερησίως. Αν έστελνες μία κάρτα το πρωί, ήξερες ότι ο παραλήπτης θα την είχε στα χέρια του λίγες ώρες αργότερα. Ηταν ένας κόσμος που είχε βρει κάποιο ρυθμό. Οι εκδότες είδαν αμέσως τη νέα ευκαιρία όταν ξέσπασε ο πόλεμος. Στην Αγγλία, τρεις ημέρες μετά την κήρυξη του πολέμου, οι νέες κάρτες με τη νέα θεματολογία ήταν έτοιμες στην αγορά και είχαν κατακλύσει κάθε σημείο πώλησης πριν ακόμη φύγουν τα βρετανικά στρατεύματα για τη Γαλλία και το Βέλγιο. Οι πρώτες κάρτες σατίριζαν όσο πιο χονδροειδώς μπορούσαν τον Κάιζερ και τους Γερμανούς εν γένει με όλα τα στερεότυπα των δειλών, κοιλαράδων που τρώνε λουκάνικα! Παράλληλα, οι συναισθηματικές κάρτες με θέμα τη χωρισμένη, από το μέτωπο, οικογένεια εμφανίστηκαν σε εκατοντάδες παραλλαγές και σε όλες τις χώρες. Οι συναισθηματικές κάρτες με τον στρατιώτη να γράφει στην αγαπημένη του ή να σκέφτεται τα παιδιά του (και το αντίστροφο) ήταν ταυτόσημες στην Αγγλία, στη Γαλλία, στο Βέλγιο, στη Γερμανία. Αυτές καλλιεργούσαν και ικανοποιούσαν την κοινή γνώμη ακόμη και όταν τα «φρικτά» νέα από το μέτωπο έφταναν πίσω στην πατρίδα. Ακόμη και μετά τη μάχη του Σομ, οι εκδότες αναδιοργάνωσαν την παραγωγή τους και προχώρησαν σε ακόμη περισσότερες αναθέσεις σε εικονογράφους περιωπής γιατί ο ανταγωνισμός είχε ενταθεί. Ολη η γκάμα των συναισθημάτων έπρεπε να εκπροσωπείται: χιούμορ, ειρωνεία, θλίψη, προσδοκία, ελπίδα, πατριωτισμός. Ηδη, πολλοί εκδότες είχαν εμπειρία από τα μείζονα γεγονότα της μπελ επόκ. Στη Γαλλία οι κάρτες με θέματα από την υπόθεση Ντρέιφους είχαν επιστρατευθεί για τη διαμόρφωση και την εκτόνωση της κοινής γνώμης. Αλλά και ο Ρωσο-ιαπωνικός πόλεμος του 1905 ήταν ένα «μεγάλο» θέμα που τροφοδότησε τη φαντασία ακόμη και με φωτογραφίες «ρεπορτάζ μετώπου». Η γεωπολιτική πτυχή της μαζικής επικοινωνίας ήταν στην ατζέντα των εκδοτών από το τέλος ήδη της βικτωριανής εποχής, αν και η κάρτα όπως την εννοούμε σήμερα, με το εικαστικό ή φωτογραφικό της θέμα να καλύπτει το σύνολο της μιας πλευράς, επικράτησε μετά το 1900.
Οι κάρτες προπαγάνδας, και από τις δύο πλευρές, είχαν απασχολήσει κορυφαίους γραφίστες και ζωγράφους της εποχής που μας άφησαν σπουδαία έργα, συχνά χρωμολιθόγραφα ή απλώς σταμπαριστά, τα οποία, όσα διασώθηκαν, αποτελούν μέρος σημαντικών συλλογών ιδιωτικών ή μουσείων. Οι τιμές αυτών των καρτών είναι υψηλές, ορισμένες μπορεί να ξεπερνούν το όριο των 100 ή 200 ευρώ, αλλά οι κάρτες του εμπορίου και οι πιο κοινές είναι προσιτές και μπορεί κανείς να τις βρει σε online δημοπρασίες ή σε παλαιοπωλεία για 5, 10 ή 20 ευρώ. Πριν από 30 χρόνια, τις έβρισκε κανείς σε κουτιά παπουτσιών σε junk shop της Αγγλίας για 30-40 πένες.
1914-2014: Εκδηλώσεις σε όλη την Ευρώπη
Πλήθος εκδηλώσεων, εκθέσεων και εκδόσεων σηματοδοτούν σε διάφορες χώρες την επέτειο των 100 χρόνων από την έκρηξη του Μεγάλου Πολέμου. Ενδεικτικά:
• Imperial War Museum, Λονδίνο. «Αλήθεια και μνήμη. Βρετανική τέχνη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου». Εως 8/3/2015.
• Deutsches Historisches Museum, Βερολίνο. «Ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος». Εως 30/11/2014.
• Musée royal de l’Armée et d’Histoire militaire, Βρυξέλλες. «14-18. Η δική μας Ιστορία». Εως 26/4/2015.
• Musée de la Grande Guerre du pays de Meaux, Γαλλία. Εγκαινιάστηκε το 2011 και θεωρείται το μεγαλύτερο μουσείο για τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.