Από τον Πραξιτέλη, ο οποίος σύμφωνα με την παράδοση σμίλεψε την πρώτη γυμνή Αφροδίτη κατ’ εικόνα της ερωμένης του Φρύνης, μέχρι τη «Μόνα Λίζα» του Λεονάρντο και την «Dora Maar» του Πικάσο, τα ευρωπαϊκά πορτρέτα παρουσίαζαν πάντα μεγάλο ενδιαφέρον με τους δικούς τους κώδικες και νοήματα, τα οποία φτάνουν πολύ βαθύτερα από όσα η πρώτη, επιπόλαιη ματιά αποκαλύπτει. Το σύγχρονο πορτρέτο είναι αναμφισβήτητα το φωτογραφικό, και η έκθεση «Faces» που εγκαινιάστηκε το περασμένο Σάββατο στο Ολλανδικό Μουσείο Φωτογραφίας του Ρότερνταμ αποτελεί μια περιήγηση στον χάρτη των ευρωπαϊκών προσώπων, όπως αυτά καταγράφονται μέσα από τον φακό σπουδαίων καλλιτεχνών.
Το άνοιγμα της έκθεσης, παρουσία της Ελληνίδας πρέσβεως στην Ολλανδία, Τερέζας Αγγελάτου, μας βρήκε στο Ρότερνταμ παρέα με τους ανθρώπους του Μουσείου Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης –το μόνο που ασχολείται αποκλειστικά με το συγκεκριμένο μέσο στη χώρα μας–, το οποίο και θα αποτελέσει τον τρίτο τόπο φιλοξενίας της έκθεσης μετά το ολλανδικό ίδρυμα και την γκαλερί Bozar των Βρυξελλών. Τριάντα δύο φωτογράφοι και visual artists, ανάμεσά τους και τρεις Ελληνες, οι οποίοι συνέβαλαν με τον τρόπο τους στην ανανέωση του ευρωπαϊκού φωτογραφικού πορτρέτου, παρουσιάζονται χωρισμένοι θεματικά στις ευρύχωρες αίθουσες του μουσείου.
Τα «στεγνά», κατ’ ενώπιον μνημειακά πορτρέτα του Γερμανού Τόμας Ρουφ, όμοια με φωτογραφίες αστυνομικής ταυτότητας, εκφράζουν την «tabula rasa», το νέο ξεκίνημα που άρχισε να δρομολογείται από τα μέσα της δεκαετίας του ’80· τα μοναδικής εσωτερικότητας έργα του Ολλανδού Κους Μπρέκελ και του Ισπανού Αλμπέρτο Γκαρσία-Αλίκς· οι ατμοσφαιρικές απεικονίσεις –σχεδόν συνθέσεις– του Αντον Κόρμπιν: σε μία από αυτές o Λούσιαν Φρόιντ, σε προφίλ, κραδαίνει με αποφασιστικότητα τα «όπλα» του, τα ζωγραφικά πινέλα. Αυτά είναι μερικά από τα πολύ ενδιαφέροντα που μπορεί κανείς να δει στην έκθεση «Faces», η οποία παρουσιάζεται και στη Θεσσαλονίκη από τις 11 Σεπτεμβρίου.
Η ελληνική συμμετοχή
Ο επικεφαλής της ομάδας του ελληνικού μουσείου, Βαγγέλης Ιωακειμίδης, μας μίλησε με θερμά λόγια για το γενικότερο πρότζεκτ αλλά και την ελληνική συμβολή σε αυτό: «Είναι πολύ σημαντική η συγκεκριμένη έκθεση, τόσο από πλευράς περιεχομένου όσο και λόγω της σπουδαιότητας των εμπλεκόμενων φορέων. Το ότι καταφέραμε να έχουμε τρεις Ελληνες καλλιτέχνες μέσα στην τελική επιλογή –τη στιγμή που το Βέλγιο για παράδειγμα έχει μόνο έναν εκπρόσωπο– είναι επίσης πολύ ευχάριστο. Νομίζω, τέλος, πως ταιριαστή είναι και η μετάβαση από το Ρότερνταμ στη Θεσσαλονίκη· οι δύο πόλεις είναι δεύτερες σε μέγεθος στις χώρες τους και βέβαια μεγάλα και ιστορικά λιμάνια της Ευρώπης».
Οσο για τους Ελληνες εκπροσώπους, οι Κωνσταντίνος Ιγνατιάδης, Στράτος Καλαφάτης και Νίκος Μάρκου βάζουν τη δική τους σφραγίδα στην έκθεση· του τελευταίου τα έργα υποστηρίζονται και από εγκατάσταση βίντεο. Οι γνώριμες αγιορείτικες μορφές του Καλαφάτη είναι σε διάλογο, θα μπορούσε να πει κανείς, με τους «λαϊκούς» ανθρώπους του Μάρκου, οι φωτογραφίες του οποίου επαινέθηκαν ιδιαίτερα και κατά την πρώτη επίσημη ξενάγηση. Το έργο του Ιγνατιάδη, από την άλλη, έχει ακόμη πιο προσωπικό και καλλιτεχνικό τόνο με μια ιδιότυπη αυτοπροσωπογραφία –πρόκειται επί της ουσίας για τη σκιά του– ανάμεσα στα ερείπια της αρχαίας Νικόπολης να ξεχωρίζει.
Η προσωπογραφία εξελίχθηκε σε αληθινή επιστήμη από τους ζωγράφους της Αναγέννησης, οι οποίοι, κατά παραγγελία ή αυθορμήτως, προσέδιδαν στα έργα τους ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, σύμβολα και κώδικες με προεκτάσεις συχνά τόσο περίπλοκες και απόκρυφες ώστε ακόμα και οι πιο μυημένοι ανάμεσα στους σημερινούς μελετητές δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν. Σχηματίζοντας ένα ιστορικό «τούνελ» ανάμεσα σε εκείνες τις παραδόσεις και το σήμερα, μερικοί καλλιτέχνες της έκθεσης στο Μουσείο του Ρότερνταμ εικονίζουν τα θέματά τους σύμφωνα με το αναγεννησιακό πρότυπο. Ετσι στη φωτογραφία της Ρινέκε Ντίκστρα ένα κορίτσι ποζάρει με μαγιό σε μοτίβο που ανακαλεί φανερά τη «Γέννηση της Αφροδίτης» του Μποτιτσέλι, ενώ σε εκείνη της Ελεν βαν Μιν μια χλωμή κοπέλα με άψογα χτενισμένα μαλλιά κοιτάζει έξω από το κάδρο στο χαρακτηριστικό στυλ των γαμήλιων πορτρέτων του 15ου – 16ου αιώνα.
Πρότυπο μουσείο
Το Ολλανδικό Μουσείο Φωτογραφίας αποτελεί πρότυπο λειτουργίας και εκθεσιακής στρατηγικής. Φιλοξενώντας εκατοντάδες χιλιάδες αρχεία καλλιτεχνών –στη συντριπτική τους πλειονότητα εγχώριων– το δημόσιο ίδρυμα είναι ταυτόχρονα χώρος έκθεσης, έρευνας, συντήρησης και αποκατάστασης καθώς και παραγωγής νέου υλικού, χάρη στα εργαστήρια και τους ειδικούς που απασχολεί. Η μόνιμη έκθεσή του μεταφέρει τον επισκέπτη σε έναν μεγάλο «σκοτεινό θάλαμο» προκειμένου να τον ξεναγήσει ιστορικά στον κόσμο της φωτογραφίας· οι ευφάνταστες προβολές οπτικοακουστικού υλικού και η διαδραστικότητα αναλαμβάνουν τα υπόλοιπα.
Για να χρηματοδοτηθούν όλα αυτά, το μουσείο έχει επεκτείνει τα τελευταία χρόνια τη δραστηριότητά του, αναλαμβάνοντας εξωτερικές αναθέσεις (συντήρηση, αποκατάσταση κ.λπ.) και αξιοποιώντας το σύστημα των κοινών πνευματικών δικαιωμάτων. Πρέπει να σημειωθεί πάντως πως το μουσείο λαμβάνει, έστω και «μειωμένη», κρατική επιχορήγηση της τάξης των 3 εκατομμυρίων ευρώ τον χρόνο…