«Περίμενε, έχω πάντα μια πένα μαζί μου να σου δείξω», μου λέει ο καλλιγράφος και εικονογράφος Βλαντιμίρ Ραντιμπράτοβιτς. Πολύ γρήγορα ανοίγει χώρο πάνω στο τραπέζι με τα φλιτζάνια του καφέ, βγάζει μια πένα τύπου broad pen με τη «μύτη» της κομμένη, και αρχίζει να γράφει το όνομά μου με ανισόπαχα γράμματα. «Στην καλλιγραφία δεν υπάρχουν ποτέ δύο ίδια άλφα, δύο ίδια γράμματα. Αυτή είναι η διαφορά της», σημειώνει και σπεύδει να διπλώσει το χαρτί. «Αυτό μην το κοιτάς, είναι πρόχειρο» λέει, αλλά να βλέπεις κάτι «πρόχειρο» από τα χέρια ενός μετρ της καλλιγραφίας δεν είναι και λίγο.
Τα τελευταία χρόνια η τέχνη της καλλιγραφίας επιστρέφει δυναμικά στο προσκήνιο του επαγγελματικού ντιζάιν μαζί με τον σχεδιασμό πρωτότυπων γραμμάτων. Αυτό μαρτυρά και το κατάμεστο εργαστήριο καλλιγραφίας που διοργανώθηκε για πέμπτη χρονιά στο πλαίσιο του DesignAthens υπό την εποπτεία του κ. Ραντιμπράτοβιτς. Το γράμμα έχει αποκτήσει τη δική του αξία στην οπτική επικοινωνία, στη σύνθεση και μετάδοση ενός μηνύματος και οι γραφίστες, μαζί με τους ρέκτες της τέχνης, χύνουν μπόλικο μελάνι για να φτιάξουν πατούρες, καμπύλες, να γεμίσουν πλάτες και να αλλάξουν το βάρος των γραμμάτων που προηγουμένως απλώς πληκτρολογούσαν.
Προστιθέμενη αξία
«Εχεις μια κλίση στην καλλιγραφία», μου λέει ο Σερβοκροάτης καλλιτέχνης, καθώς με βλέπει να σημειώνω με ταχύτητα και προτού προλάβω να τον ρωτήσω εάν πρόκειται για inside joke των καλλιγράφων, μου λέει ότι το αριστερό μου χέρι θα μουντζούρωνε το μελάνι στις γραμμές εκτός εάν μάθω να γράφω κάθετα, όπως κάνουν πολλοί αριστερόχειρες. Και γιατί μαθαίνει ο κόσμος καλλιγραφία αν έχει τόσες απαιτήσεις, τον ρωτώ. «Ολα τα γράμματα μοιάζουν λίγο πολύ στον υπολογιστή. Οι παραδοσιακές γραμματοσειρές έχουν κουράσει τους γραφίστες και τους πελάτες τους και όλοι ψάχνουν κάτι καινούργιο. Το χειρόγραφο και το χειροποίητο δίνει προστιθέμενη αξία», τονίζει.
Δεν είναι, όμως, το πρώτο κύμα αγάπης προς την τέχνη της καλής γραφής και ο κ. Ραντιμπράτοβιτς το έζησε στις αρχές του ’90. Με ρίζες από τη Σερβία και την Κροατία, ο πόλεμος της Γιουγκοσλαβίας τον οδήγησε στην Ελλάδα. Εχοντας σπουδάσει αρχιτεκτονική και εφαρμοσμένες τέχνες στο Πανεπιστήμιο του Βελιγραδίου και αφού διαπιστώνει ότι η κρίση στην πατρίδα του βαθαίνει, ψάχνει δουλειά ως εικονογράφος στα έντυπα της Αθήνας. Η Ελλάδα ζει τη χρυσή εποχή των περιοδικών και οι νέοι τίτλοι διαγκωνίζονται σε εμφάνιση και πρωτοτυπία.
«Πήγα να δείξω το πορτφόλιό μου στο “ΚΛΙΚ”. Αισθάνθηκα μεγάλη ανασφάλεια όταν μπήκα στην αίθουσα σύνταξης, ενώ περίμενα να με δεχθούν. Νόμιζα ότι όλοι κοιτούσαν εμένα, ενώ απλά έκαναν τη δουλειά τους. Δεν μιλούσα ελληνικά, μόνο στα αγγλικά μπορούσα να συνεννοηθώ», μας λέει. Η συνέντευξη πήγε μέτρια αλλά από το άγχος του ξέχασε να αναφέρει ότι γνωρίζει καλλιγραφία. «Σκέφτηκα να γυρίσω πίσω και να το πω αλλά νόμιζα ότι θα με περνούσαν για περίεργο. Τελικά όμως πήγα».
Από τότε άλλαξε η ζωή του. Οι άνθρωποι του περιοδικού ενθουσιάστηκαν και απέκτησαν έναν νέο συνεργάτη που καλλιγραφούσε τους τίτλους των εξωφύλλων και επιλεγμένων άρθρων. Οπως όμως επισημαίνει ο κ. Ραντιμπράτοβιτς η ελληνική καλλιγραφία ήταν μια μοναχική υπόθεση. Στην αναζήτησή του, τα ελληνικά καλλιγραφικά δείγματα έμοιαζαν να είχαν σβηστεί με μια μονοκονδυλιά.
Παραγωγή γραμματοσειρών
Σε ένα ημιυπόγειο των Πετραλώνων ανάμεσα σε βιβλιοθήκες, ράφια και τραπέζια γεμάτα εκτυπώσεις, περιοδικά, εφημερίδες, καρτ ποστάλ και κάθε είδος εντύπου, οι Γιάννης Καρλόπουλος, Παναγιώτης Χαρατζόπουλος και Βασίλης Γεωργίου δημιούργησαν το «Στέλλα Πρότζεκτ» (φόρος τιμής στην κινηματογραφική «Στέλλα» του Κακογιάννη), την παραγωγή γραμματοσειρών εμπνευσμένων από το έργο των ανώνυμων καλλιγράφων των δεκαετιών ’50 έως ’70 και του ζωγράφου Γιώργο Βακιρτζή, έναν από τους επιδραστικότερους Ελληνες καλλιτέχνες στον σχεδιασμό αφισών για τον κινηματογράφο.
Ανοίγουν μπροστά μου παλιά τετράδια καλλιγραφίας και ένα μεγάλο ντοσιέ με δείγματα ετικετών από συσκευασίες προϊόντων, επιγραφές, αποκόμματα καταχωρίσεων, από τους ακανέδες Σερρών «Λαϊλιά» μέχρι το ζαχαροπλαστείο «Κοσμικόν» στην Αθήνα, δύο επιχειρήσεις που δεν άλλαξαν τις γραμματοσειρές τους. «Αυτές είναι οι πηγές μας. Η αυθόρμητη, ενστικτώδης καλλιγραφία α λα γκρέκα. Ποια είναι η ελληνική καλλιγραφία και πώς μοιάζει; Το “Στέλλα Πρότζεκτ” είναι η δική μας απάντηση σε αυτό το ερώτημα», μας λέει ο κ. Καρλόπουλος.
«Η καλλιγραφία ως μάθημα στα σχολεία και ως έκφραση του γραπτού λόγου χάνεται σταδιακά μετά τη Μεταπολίτευση», σημειώνει ο κ. Χαρατζόπουλος, ενώ μου δείχνει τους βοστρύχους ενός κεφαλαίου «Δ» σε μια καρτ ποστάλ εποχής. Η τάση απλοποίησης της προφορικής και της γραπτής γλώσσας μεταφέρθηκε από τις ψιλές και τις δασείες στις στροφές που παίρνει το άλφα και στις διαδρομές που έκαναν οι καμπύλες ενός βήτα.
«Ο γραφικός χαρακτήρας αντανακλά την ταυτότητα ενός ατόμου και κατ’ επέκταση μιας χώρας. Η κατάργησή του μειώνει την αξία της γραφής. Διδασκόμαστε τη γλώσσα μας χωρίς τη γραφή της», σημειώνει ο κ. Καρλόπουλος και μας δείχνει σύγχρονα αμερικανικά, γερμανικά και βουλγαρικά τετράδια καλλιγραφίας. Στη δουλειά τους, η αξία ενός προϊόντος ανεβαίνει κατακόρυφα όταν ενσωματώνει τη μνήμη του τόπου του και έχει διαφορά, λένε, όταν το «καλησπέρα» γράφεται με καλλιγραφικό πι που μοιάζει με ωμέγα.