ΔΡ ΑΝΔΡΕΑΣ ΜΗΛΙΟΣ
Αρχαία και Σύγχρονη Δημοκρατία,
Διδάγματα από την Αρχαία
εκδ. Αθ. Σταμούλης, σελ. 343
Εάν αποδεχθούμε την υπόθεση εργασίας –ομολογουμένως δύσκολα αμφισβητήσιμη– ότι η σύγχρονη δημοκρατία αποδείχθηκε ανήμπορη να εξαλείψει τα βασικά δομικά προβλήματα που σχετίζονται με τη νομή και διαχείριση της εξουσίας και ανέτοιμη να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις νέες προκλήσεις που αναδύθηκαν με την ανατολή της νέας χιλιετίας, τότε θα ήταν πολύ χρήσιμο να αναζητήσουμε εμπνεύσεις, διδάγματα και λύσεις από άλλες ιστορικές εποχές. Κινούμενος στην ανωτέρω κατεύθυνση, ο συγγραφέας, με σημαντική διδακτική και συγγραφική εμπειρία, επιχειρεί να καλύψει ένα κενό στην ελληνική βιβλιογραφία, όχι μόνο επιχειρώντας μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα σύγκριση, αλλά και καταθέτοντας συγκεκριμένες ιδέες και προτάσεις τις οποίες αντλεί από τη βαθιά γνώση του τρόπου λειτουργίας της αθηναϊκής δημοκρατίας.
Παρουσιάζοντας την αρχαία ελληνική πόλη ως μια ενεργητική πολιτική κοινωνία και ένα ζωντανό πολιτικό οργανισμό, το βιβλίο επικεντρώνεται στη διοικητική και οικονομική οργάνωση της αθηναϊκής δημοκρατίας. Η Αθήνα είχε μια σύνθετη πολιτειακή οργάνωση και λειτουργία (Εκκλησία του Δήμου, Βουλή των Πεντακοσίων, Ηλιαία, Αρειος Πάγος), καθώς και μία σειρά δημοσίων αξιωμάτων (Εννέα Αρχοντες, Εξι Θεσμοθέτες, Δέκα Στρατηγοί, κ.λπ.). Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στην ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη (η στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων [ατιμία] θεωρείτο βαριά τιμωρία), τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του (με ιδιαίτερη έμφαση στις στρατιωτικές υποχρεώσεις, που αντιμετωπίζονται σήμερα ως περιττή αγγαρεία, και τις λειτουργίες, που ήταν ετήσιες, προσωπικές, οικονομικές υποχρεώσεις που συνεπάγονταν την ανάληψη των εξόδων ορισμένων δημόσιων εκδηλώσεων, πολιτιστικού και αθλητικού κυρίως περιεχομένου – ο θεσμός θυμίζει σε ένα βαθμό τους ευεργέτες προηγούμενων αιώνων, που τόσο σπανίζουν στην εποχή μας.
Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στη διάκριση των εξουσιών και στις ασφαλιστικές δικλίδες που είχε δημιουργήσει η αθηναϊκή δημοκρατία και λειτουργούσαν σαν αποσυγκολλητική ουσία στη συνεκτικότητα της εξέχουσας ελίτ. Τέτοιες δικλίδες ήταν (α) η κατάληψη των αξιωμάτων με κλήρωση, (β) ο συλλογικός και μαζικός χαρακτήρας των κρίσιμων πολιτικών αποφάσεων, (γ) ο περιορισμένος χρόνος της θητείας των αξιωμάτων, (δ) η κυριάρχηση των αρχών της ισονομίας και ισηγορίας κ.ά.
Κύρια σημεία κριτικής της άμεσης αθηναϊκής δημοκρατίας αποτέλεσαν η απόλυτη κυριαρχία των ελεύθερων πολιτών στην πολιτική, κοινωνική ζωή της Αθήνας, η στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων και ελευθεριών των γυναικών και των μετοίκων, η ύπαρξη του θεσμού της δουλείας και η ποσοτική και ποιοτική συμμετοχή των πολιτών στα κοινά.
Η δουλεία
Ο συγγραφέας θεωρεί ότι η προσφορά της δουλείας στο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι της εποχής είναι υπερτιμημένη, καθώς επρόκειτο για ενδημικό θεσμό σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο, ενώ δεν διέθεταν δούλους όλοι οι πολίτες. Το θεσμικό και αξιακό υπόβαθρο της σύγχρονης δημοκρατίας δυτικού τύπου, το οποίο έλκει την καταγωγή του από το πλαίσιο λειτουργίας της αθηναϊκής δημοκρατίας αμφισβητείται ανοικτά σε πολλές παραδοσιακά δημοκρατικές χώρες τα τελευταία χρόνια.
Χαρακτηριστικά παραδείγματα, σύμφωνα με τον συγγραφέα, είναι τα συνεχώς αυξανόμενα ποσοστά πολιτικής απάθειας και αποχής από τις εκλογικές διαδικασίες και τη διαχείριση των κοινών, που μπορούν να εξελιχθούν σε θρυαλλίδες που θα οδηγήσουν αναπόφευκτα σε υποβάθμιση της ποιότητας του δημοκρατικού πολιτεύματος και σε κάποιες περιπτώσεις ενδεχομένως σε κατάλυσή του, και η πολυετής παραμονή των βουλευτών στην εξουσία που με τα χρόνια μετατρέπεται σε ασίγαστη εξουσιολαγνεία. Αντλώντας διδάγματα από την αρχετυπική μήτρα της άμεσης αθηναϊκής δημοκρατίας, ο συγγραφέας προτείνει ρηξικέλευθες αλλά ρεαλιστικές λύσεις, όπως η απο-επαγγελματοποίηση της πολιτικής, ο πραγματικός διαχωρισμός των εξουσιών και η διεύρυνση της συμμετοχικής βάσης των πολιτών στην πολιτική διαδικασία.
* Ο κ. Θάνος Π. Ντόκος, διδάκτωρ Πανεπιστημίου Cambridge, πρώην γενικός διευθυντής στο Ελληνικό Ιδρυμα Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ).