HARALD JÄHNER
Aftermath: Life in the fallout of the Third Reich, 1945-1955
Εκδ. WH Allen, 2021, σελ. 359
Ο Χάραλντ Γιένερ, πολιτιστικός αρθρογράφος και πρώην διευθυντής της Berliner Zeitung, στο βιβλίο του «Aftermath», που κυκλοφόρησε πέρυσι σε αγγλική μετάφραση (το γερμανικό πρωτότυπο εκδόθηκε το 2019 με τίτλο «Wolfszeit»), σκιαγραφεί τη Γερμανία στην πρώτη δεκαετία μετά την πτώση του Τρίτου Ράιχ, όταν ήλθε αντιμέτωπη με τους δαίμονές της στην προσπάθεια να καθαρίσει τα ερείπια, που η ίδια είχε προκαλέσει στα δώδεκα χρόνια της χιτλερικής εξουσίας.
«Πώς όμως ένα έθνος στο όνομα του οποίου δολοφονήθηκαν πολλά εκατομμύρια άνθρωποι, που διέπραξε το Ολοκαύτωμα, θα μπορούσε να γίνει ένα αξιόπιστο δημοκρατικό κράτος;» διερωτάται ο συγγραφέας. Η Γερμανία, όταν παραδόθηκε άνευ όρων τον Μάιο 1945, ήταν μια κατεστραμμένη χώρα («αν όλα τα μπάζα από τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς μαζεύονταν στην πλατεία της Νυρεμβέργης θα έφτιαχναν ένα βουνό ύψους 4.000 μέτρων») και ο μισός πληθυσμός της, 40 από τα 75 εκατομμύρια κάτοικοι, «βρισκόταν εκεί που δεν ανήκε ή δεν επιθυμούσε», εκτοπισμένοι, κρατούμενοι, πρόσφυγες, εξόριστοι, καταναγκαστικοί εργάτες, αιχμάλωτοι πολέμου, περιπλανώμενοι σε μια «αέναη πορεία». Στην «ώρα μηδέν» το ένστικτο της επιβίωσης έκλεισε την πόρτα στα αισθήματα ενοχής, καθώς οι νύχτες των βομβαρδισμών, οι χειμώνες της πείνας, ιδίως το 1946-47, ο αγώνας για την αναζήτηση τροφής και στέγης εν μέσω χάους και αναρχίας, απωθούσαν το εφιαλτικό παρελθόν, «σαν να έκλειναν τον διακόπτη, που θα έσβηνε τα εγκλήματα, που διαπράχθηκαν στο όνομά τους».
Εκκωφαντική σιωπή
Οταν η εβραϊκής καταγωγής φιλόσοφος Χάνα Αρεντ επέστρεψε στη χώρα που αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει το 1933, διαπίστωσε μια ακατάσχετη φλυαρία αλλά και μια εκκωφαντική σιωπή στη μνεία του Ολοκαυτώματος, καθώς οι συνομιλητές της σε μια πείσμονα αυταπάτη είτε «δεν ήξεραν», ή επικαλούνταν τη δική τους ταλαιπωρία, αγνοώντας τα εκατομμύρια πραγματικά θύματα, που χάθηκαν με την υποστήριξη ή ανοχή τους στο ναζιστικό καθεστώς. Ισως μερικοί να αισθάνονταν ντροπή. Ακόμη και η δίκη της Νυρεμβέργης (1945-1946) δεν προξένησε την επώδυνη ενδοσκόπηση της γερμανικής κοινωνίας, καθώς η πλειοψηφία ήλπιζε ότι με μια γρήγορη δίκη και θανατική ποινή των πρωταιτίων, το ζήτημα θα έκλεινε για όλους. Μόνο με τις δίκες του Αουσβιτς (1963-68) πολλοί Γερμανοί ήλθαν αντιμέτωποι με τους δαίμονες του παρελθόντος, όταν το 1968 η νέα γενιά ξεσηκώθηκε με δριμύτητα και οργή κατά της γενιάς του πολέμου.
Σταδιακά η αναρχία υποχώρησε και η σταθερότητα άρχισε να αποκαθίσταται το 1948 με τη νομισματική μεταρρύθμιση της εισαγωγής του νέου γερμανικού μάρκου καθώς και με τη βοήθεια του 1,4 δισ. δολαρίων από το Σχέδιο Μάρσαλ, με τη Γερμανία πάντως να είναι το μόνο κράτος στη Δυτική Ευρώπη που υποχρεώθηκε να εξοφλήσει το δάνειο που έλαβε από την Αμερική. Αυτή ήταν η «δεύτερη ώρα μηδέν», όταν μπήκαν τα θεμέλια του γερμανικού οικονομικού θαύματος, ενώ ένα χρόνο αργότερα, το 1949, επισημοποιήθηκε η διαίρεση με τη σύσταση της ΟΔΓ και της ΛΔΓ (Δυτική και Ανατολική Γερμανία).
Με ασπρόμαυρες φωτογραφίες και πόστερ της εποχής, με αναφορές στον Τύπο, στη λογοτεχνία, στη μουσική, στο θέατρο και στις εικαστικές τέχνες, ο συγγραφέας φιλοτεχνεί ένα πανοραμικό πορτρέτο μιας κοινωνίας «ταυτόχρονα διεφθαρμένης, εξαχρειωμένης και απελευθερωμένης», όταν η μιζέρια, ανέχεια και αβεβαιότητα συνυπήρχαν με τον χορό, την τζαζ, το θέατρο, τον κινηματογράφο και το σεξ χωρίς αναστολές. Καταγράφει τις προκλήσεις της καθημερινότητας, με την επιστράτευση των «γυναικών των ερειπίων» που έγιναν το σύμβολο της ανοικοδόμησης καθαρίζοντας τα συντρίμμια των βομβαρδισμών, με τα καθημερινά δελτία των 1.550 θερμίδων, που έφεραν τους «λύκους» μαυραγορίτες, με τους μαζικούς βιασμούς, ιδίως από τα σοβιετικά στρατεύματα, όταν «τα θύματα έθαψαν στη σιωπή τους τη βία που υπέστησαν», με τη δίψα για έρωτα που είχαν στερηθεί οι γυναίκες, όταν οι άνδρες τους είτε δεν επέστρεψαν από το μέτωπο ή γύρισαν ταπεινωμένοι, ανάπηροι σωματικά και ψυχικά, όπως και την έλξη που ασκούσε στις «δεσποινίδες» το άγνωστο που εκπροσωπούσε ο χαλαρός Αμερικανός στρατιώτης.
Παράλληλα περιγράφεται το σχέδιο «αποναζιστικοποίησης», ως αναγκαία συνθήκη για ένα νέο δημοκρατικό ξεκίνημα, καθώς και η προσπάθεια διάπλασης μιας νέας κουλτούρας και αισθητικής, συχνά με τη μυστική εμπλοκή της CIA, όπως με την προώθηση της αφηρημένης τέχνης στη ζωγραφική και της αβανγκάρντ στην επίπλωση και την αρχιτεκτονική, που διαμόρφωσαν την αισθητική ταυτότητα στη Δυτική Γερμανία, απέναντι στον σοβιετικό ρεαλισμό στην Ανατολική Γερμανία. Στο κέντρο των ψυχολογικών επιχειρήσεων ο αμερικανικός στρατός τοποθέτησε τον αυστροουγγρικής εβραϊκής καταγωγής ταγματάρχη Χανς Χάμπε αναθέτοντάς του να στήσει ένα εκδοτικό συγκρότημα 16 εφημερίδων στις μεγάλες πόλεις με σκοπό την «αναμόρφωση» των Γερμανών.
Για τον συγγραφέα η «αυτοθυματοποίηση», που αφαίρεσε από τους Γερμανούς την υποχρέωση να αντικρίσουν κατάματα την αλήθεια και τη δική τους ενοχή, αποτέλεσε μια «αφόρητη θρασύτητα», όπως εξοργιστική ήταν και η σταδιακή επιστροφή της ναζιστικής ελίτ στα παλιά της πόστα, που κορυφώθηκε με την αμνηστία του 1954. Γι’ αυτόν πάντως το εγχείρημα της «αποναζιστικοποίησης» αποτέλεσε μεγαλύτερο επίτευγμα και από το περίφημο οικονομικό θαύμα, καθώς η πλειοψηφία των Γερμανών ξεφορτώθηκε τη νοοτροπία που κατέστησε δυνατή την επικράτηση του Χίτλερ υπέρ μιας νέας που ευνοούσε την κοινωνία των πολιτών και τον δημοκρατικό διάλογο.
Για τον Χάραλντ Γιένερ η «αυτοθυματοποίηση», που αφαίρεσε από τους Γερμανούς την υποχρέωση να αντικρίσουν κατάματα την αλήθεια και τη δική τους ενοχή, αποτέλεσε μια «αφόρητη θρασύτητα».
* Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον ως προϊστάμενος του γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας.