BARBARA WALTER
How Civil Wars Start
εκδ. Viking, 2022, σελ. 320
Οταν η Μπάρμπαρα Ουόλτερ, καθηγήτρια Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Ντιέγκο, άρχισε το 2018 τη συγγραφή του βιβλίου της «Πώς αρχίζουν οι εμφύλιοι πόλεμοι», η μνεία μιας εμφύλιας σύρραξης στην Αμερική θα χαρακτηριζόταν αδικαιολόγητη κινδυνολογία. Οταν όμως το βιβλίο ήταν έτοιμο για εκτύπωση τρία χρόνια αργότερα, όχλος ενόπλων οπαδών του Τραμπ είχε ήδη εισβάλει στο Καπιτώλιο την 6η Ιανουαρίου 2021 και το εφιαλτικό σενάριο δεν φαινόταν πλέον τόσο αδιανόητο.
Η συγγραφέας έχει μελετήσει συστηματικά τους εμφυλίους πολέμους –250 από το 1946–, συμβουλεύοντας την αμερικανική και τη βρετανική κυβέρνηση, καθώς και τον ΟΗΕ, για το πώς αυτοί ξεσπούν και κλιμακώνονται, πώς μπορεί να αποτραπούν, πού είναι πιθανότερο να εκδηλωθούν, ποια είναι τα γενεσιουργά αίτια και τα προειδοποιητικά σημάδια. Στις αρχές του 20ού αιώνα οι εμφύλιοι προκλήθηκαν κυρίως από ιδεολογικά ή ταξικά αίτια. Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου στο 75% των εμφυλίων συγκρούσεων εμπλέκονται εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες, που καταφεύγουν στην ένοπλη βία για διχαστικά θέματα ταυτότητας με τη συνδρομή παραστρατιωτικών οργανώσεων, που χρησιμοποιούν τακτικές ανταρτοπολέμου και τρομοκρατίας.
Πολιτική συγκρότηση
Για την Ουόλτερ, μια χώρα είναι πιο ευάλωτη στο ξέσπασμα εμφυλίου εάν πλησιάζει ή απομακρύνεται από τη φιλελεύθερη δημοκρατία βάσει ενός δείκτη πολιτικής συγκρότησης που κυμαίνεται από +10 για την πλήρη δημοκρατία σε -10 για την απολυταρχία. Στην ενδιάμεση ζώνη του +5 έως -5 κατατάσσονται οι «ατελείς» ή «υβριδικές» δημοκρατίες, (anocracies), που αποδεικνύονται πιο τρωτές στην πολιτική αστάθεια και στη βία.
Ενας άλλος σημαντικός παράγοντας κινδύνου είναι η επικράτηση του φατριασμού. Η εμπειρία από τη Γιουγκοσλαβία, τη Ρουάντα, τη Μιανμάρ, το Ιράκ, τις Φιλιππίνες, τη Συρία, τη Βόρειο Ιρλανδία δείχνει ότι όταν μια εθνοτική, θρησκευτική, φυλετική ομάδα επιχειρεί να κυριαρχήσει επί των άλλων, όταν αισθάνεται ότι απειλείται το στάτους που θεωρεί ότι δικαιωματικά της ανήκει, τότε παρασύρεται ευκολότερα από τους «επιχειρηματίες του εθνικολαϊκισμού», που καλλιεργούν τον φόβο και την ανασφάλεια, υπόσχονται προστασία και κηρύσσουν ότι η βία είναι μονόδρομος για τη σωτηρία της.
Οι εξτρεμιστές διαθέτουν σήμερα ένα πανίσχυρο όπλο σε σύγκριση με το παρελθόν, το Διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που πολλαπλασιάζουν την οργή και το μίσος διασπείροντας θεωρίες συνωμοσίας, ψευδή νέα και παραπληροφόρηση. Εδώ οι αλγόριθμοι δρουν ως επιταχυντές της βίας επιτείνοντας τις εθνικές, θρησκευτικές, φυλετικές και γεωγραφικές διαιρέσεις και τη δαιμονοποίηση του αντιπάλου. Στη Ρουάντα οι Τούτσι ήταν για τους Χούτου «κατσαρίδες», στη Μιανμάρ οι φανατικοί βουδιστές έβλεπαν τους μουσουλμάνους Ροχίνγκας ως «βορά στα γουρούνια».
Θωράκιση του κράτους δικαίου, αδιάβλητες εκλογές, οικονομική ασφάλεια στους αδυνάμους και άτεγκτη αντιμετώπιση των εξτρεμιστών – έτσι προστατεύεται μια δημοκρατία.
Η βία συχνά ξεπηδά από αισθήματα αδικίας, ανισότητας, ανασφάλειας, απώλειας της ελπίδας. Η πολιτική πόλωση, η σποραδική βία, η εθνοτική διαφορετικότητα, πάντως, δεν οδηγούν αναγκαστικά σε εμφύλιο και μόλις το 4% των χωρών με συνθήκες που ευνοούν το ξέσπασμά του, καταλήγει σε αυτόν.
Για τη συγγραφέα, το κλειδί για την αποτροπή του είναι η βελτίωση της ποιότητας της δημοκρατίας, πιο σημαντική και από τη βελτίωση της οικονομίας. Στη Νότια Αφρική με την κατάρρευση του καθεστώτος του απαρτχάιντ επικράτησε το πνεύμα συμβιβασμού, καθώς ο Μαντέλα τάχθηκε υπέρ της συμφιλίωσης και ο Ντε Κλερκ υπέρ των πολιτικών μεταρρυθμίσεων. Αντίθετα, οι ακραίοι εθνικιστές της Σερβίας και της Κροατίας στη Γιουγκοσλαβία απέρριψαν τον συμβιβασμό υπέρ της εθνοκάθαρσης.
Η ανησυχία
Είναι δικαιολογημένος ο φόβος μιας δεύτερης εμφύλιας ανάφλεξης στην Αμερική, 160 χρόνια μετά τον καταστροφικό εμφύλιο του 1861-65; Η συγγραφέας προειδοποιεί ότι η χώρα διολίσθησε στην επικίνδυνη ζώνη επί προεδρίας Τραμπ, με την υπονόμευση των δημοκρατικών θεσμών, τη διάβρωση της εμπιστοσύνης των πολιτών στην κυβέρνηση και στην εκλογική διαδικασία, την υιοθέτηση ρατσιστικής και ξενοφοβικής ρητορείας και την ενθάρρυνση της βίας, με αποτέλεσμα το 40% των Ρεπουμπλικανών να δικαιολογεί την άσκηση βίας κατά του κράτους και των πολιτικών αντιπάλων τους.
Γι’ αυτήν η κύρια απειλή προέρχεται από τη δράση ακροδεξιών πολιτοφυλακών, που σχεδόν δεκαπλασιάστηκαν μετά την άνοδο του Ομπάμα στην εξουσία και ευθύνονται για το 70% των θανάτων από την εγχώρια τρομοκρατία. Οπως έδειξε δε η πολιορκία του Καπιτωλίου, οι ακροδεξιοί εξτρεμιστές είναι σήμερα καλύτερα οργανωμένοι, πιο επικίνδυνοι και πιο αποφασισμένοι. Την παρηγορεί πάντως ότι μερικά προστατευτικά κιγκλιδώματα της δημοκρατίας παρέμειναν ανθεκτικά στην πίεση που δέχθηκαν στην τετραετία Τραμπ.
Η Ουόλτερ επισημαίνει ότι η δημοκρατία είναι εύθραυστη και χρειάζεται διαρκή εγρήγορση και προστασία, με θωράκιση του κράτους δικαίου, αδιάβλητες εκλογές και οικονομική ασφάλεια στους αδυνάμους, αλλά και άτεγκτη αντιμετώπιση των εξτρεμιστών. Επιτακτική επίσης θεωρεί τη θέσπιση ενός νέου ρυθμιστικού πλαισίου για τη λειτουργία των κοινωνικών μέσων, ώστε να περιορισθεί η διάδοση του μίσους και της παραπληροφόρησης.
Πιστεύει ότι η Αμερική αντιμετωπίζει μια θεμελιώδη πρόκληση, να εμπεδώσει μια πραγματικά πολυφυλετική δημοκρατία καθώς πλησιάζει το 2045, όταν οι λευκοί δεν θα αποτελούν πλέον πλειονότητα και θα καραδοκούν οι «επιχειρηματίες του εθνικολαϊκισμού» για να ενσπείρουν τον φόβο. Η Καλιφόρνια ωστόσο, όπου ζει, έχει αποδείξει ότι η καταστροφολογία είναι αβάσιμη. Από το 1998 που οι λευκοί έγιναν μειονότητα στην πολιτεία, η οικονομία αυξήθηκε 200% και το κατά κεφαλήν εισόδημα 52%, ενώ το επίπεδο ανεργίας μειώθηκε κατά 3%.
* Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον ως προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας.