«Ομάδα Ιαπώνων, 1906-1908»: Στα σημαντικά νομοσχέδια «η ομάς ερρίπτετο εις τον αγώνα με επίκρισιν ολόκληρου του κυβερνητικού συστήματος», γράφει το σχετικό λήμμα. Αυτό το σύστημα του «αιφνιδιασμού» στάθηκε αφορμή να επονομαστούν «Ιάπωνες της Βουλής» για πρώτη φορά από τον Βλάση Γαβριηλίδη (εφημερίδα «Ακρόπολις», 10 Φεβρουαρίου 1907), που παρομοίασε την τακτική τους με εκείνη των Ιαπώνων στον πρόσφατο τότε Ρωσοϊαπωνικό Πόλεμο.
Δύο γεμάτες σελίδες αφιερώνει το Ιστορικό Λεξικό Ελληνικών Κοινοβουλευτικών Κομμάτων (1844-1967) σε ένα από τους πιο ευφάνταστους –ονοματολογικά τουλάχιστον– πολιτικούς σχηματισμούς της ελληνικής πολιτικής ιστορίας, ο οποίος όμως αποτελούνταν από ανθρώπους που αργότερα θα σημάδευαν τη μοίρα της χώρας, όπως ο Δημήτριος Γούναρης, ο Πέτρος Πρωτοπαπαδάκης, ο Στέφανος Δραγούμης και άλλοι.
Το πολυσέλιδο λεξικό που εκδόθηκε πρόσφατα, έργο του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων και του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών μέσω του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών, περιλαμβάνει με αλφαβητική σειρά τα πολιτικά κόμματα και τους πολιτικούς συνασπισμούς που είχαν κοινοβουλευτική παρουσία, έστω και για μία φορά, σε μια περίοδο 123 ετών. Με αφετηρία την ίδρυση του Αγγλικού, Γαλλικού και Ρωσικού κόμματος, τα οποία παρουσιάζονται με χωριστό εισαγωγικό σημείωμα, και μέχρι την επιβολή της δικτατορίας των συνταγματαρχών, το λεξικό χαρτογραφεί τον ελληνικό κοινοβουλευτισμό και τη σταδιακή ωρίμανσή του. Από τις ομάδες των Ορεινών και των Πεδινών, το Τρικουπικό και το Ραλλικό κόμμα μέχρι το Κόμμα Φιλελευθέρων, την ΕΡΕ και την Ενωσιν Κέντρου, στο ελληνικό Κοινοβούλιο βρέθηκαν περίπου 150 κόμματα, άλλα ισχυρά σε εθνικό επίπεδο και άλλα εφήμερα, με στοχευμένο ακροατήριο ή με σκοπό τη διαπραγμάτευση της συμμετοχής τους στην πολιτική ζωή.
«Υπερπληθώρα κομμάτων»
«Στην Ελλάδα είχαμε υπερπληθώρα κομμάτων», μας λέει ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και εκ των επιμελητών του τόμου Ηλίας Νικολακόπουλος, «κυρίως την περίοδο του Μεσοπολέμου, όπου υπήρχε μεγάλος κατακερματισμός του πολιτικού τοπίου παρά τις δύο κυρίαρχες παρατάξεις, που συγκρούονταν, τους βενιζελικούς και τους αντιβενιζελικούς. Υπήρχαν πολλές τοπικές ιδιαιτερότητες, πολλά προσωπικά κόμματα, πολλές διεκδικήσεις».
Η περίοδος χαρακτηρίζεται από τον προσδιορισμό του κόμματος από το πρόσωπο του αρχηγού του και ως εκ τούτου ο κύκλος ζωής τους ήταν μικρός και οι σχέσεις με τους ψηφοφόρους υπήρξαν κατά βάση πελατειακές. Το πρώτο κόμμα αρχών, μας λέει ο κ. Νικολακόπουλος, είναι το Κόμμα των Φιλελευθέρων, που συγκροτεί ο Ελευθέριος Βενιζέλος το 1910. Εξαίρεση στον κανόνα της εποχής αποτελεί το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος, το οποίο εμφανίζεται ως Σοσιαλιστικό Κόμμα Εργατικό Κόμμα Ελλάδος το 1918 και υπάρχει μέχρι σήμερα, εν μέρει και χάρη στην Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά –σύμφωνα με το σχετικό λήμμα– που ενσωμάτωσε στελέχη του στους κόλπους της, όταν το κόμμα τέθηκε εκτός νόμου.
Η κομματική ποικιλομορφία και η ανάδειξη των μικρών και εφήμερων κομμάτων που σημάδεψαν και αυτά την ελληνική πολιτική ζωή είναι μία από τις σημαντικότερες προσθήκες του λεξικού στη γνώση της ελληνικής πολιτικής ιστορίας. Για τα μεγάλα κόμματα υπάρχει σχετική βιβλιογραφία, ενώ για τα μικρότερα, όπως, για παράδειγμα, οι Λαϊκοελευθερόφρονες (1926) ή η Παράταξις Αγροτών και Εργαζομένων (1950) ελάχιστα είναι γνωστά. Η διαφορά στη σημασία και στη βαρύτητα των διάφορων κομμάτων αντανακλάται και στην περιγραφή τους. Στα μεγαλύτερα κόμματα αφιερώνονται αρκετές σελίδες και γίνεται ακόμη και ένας απολογισμός της δράσης τους, ενώ τα μικρότερα φιλοξενούνται με μια βιβλιογραφική περιγραφή. Κάθε λήμμα του λεξικού έχει αναφορά στις πηγές του και το υπογράφει ένας από τους 43 ιστορικούς και πολιτικούς επιστήμονες, πανεπιστημιακούς, ερευνητές διδάκτορες και υποψήφιους διδάκτορες που ανέλαβαν το επίπονο έργο της συγγραφής με τον συντονισμό πέντε επιμελητών και συγγραφέων, της Κατερίνας Δέδε, του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη, της Λίνας Λούβη, του Σωτήρη Ριζά και του Ηλία Νικολακόπουλου.
Τομή για την ιστορία του κοινοβουλευτισμού είναι οι θεσμικές αλλαγές του 1926, που χωρίζουν στα δύο την περίοδο που καταγράφει το Ιστορικό Λεξικό. Καταργείται το σφαιρίδιο και εισάγεται το ψηφοδέλτιο, δημιουργούνται κόμματα με συγκεκριμένο ιδεολογικό προσδιορισμό και ενιαίο σύμβολο, εισάγεται το σύστημα της απλής αναλογικής και ξεκινά η συστηματική καταγραφή των εκλογικών αποτελεσμάτων. «Από το ’26 και μετά έχουμε μια σαφή κομματική ψήφο και όχι μια ψήφο συμπάθειας όπως γινόταν με τα σφαιρίδια», σημειώνει ο κ. Νικολακόπουλος.
Κινητήριες δυνάμεις για περαιτέρω αλλαγές στη φύση των πολιτικών κομμάτων ήταν οι κρίσεις που πέρασε το ελληνικό κράτος, όπως ο Εθνικός Διχασμός, η Κατοχή και η Αντίσταση και ο εμφύλιος πόλεμος που ακολούθησε. «Αυτά τα γεγονότα ήταν καθοριστικά για τη δόμηση εθνικών παρατάξεων, διαμόρφωσαν το περιβάλλον της Αριστεράς και την εμφάνιση του Κέντρου», τονίζει ο καθηγητής. Αυτό που άργησε όμως χαρακτηριστικά ήταν η θεσμική κατοχύρωση των κομμάτων, που έγινε μόλις το 1975 με την πρόβλεψη της ίδρυσης και της λειτουργίας τους στο άρθρο 29 του Συντάγματος. Μέχρι τότε οι συνταγματικές αναφορές σε πολιτικά κόμματα ήταν έμμεσες (1927) ή απουσίαζαν τελείως (1952).
Αν υπάρχει, πάντως, ένα νήμα που συνδέει τα μικρά και μεγαλύτερα κόμματα του χθες με τα κόμματα του σήμερα, παρά τις παθογένειές τους, είναι μια διαχρονική παράδοση στη δημοκρατία και στην εκλογική διαδικασία, όπως επισημαίνει ο Ηλίας Νικολακόπουλος. «Μπορεί να είχαμε αποχές των βενιζελικών ή των αντιβενιζελικών, αλλά γίνονταν εκλογές, μπορεί να είχαμε εμφύλιο πόλεμο αλλά το ’50 έγιναν εκλογές και το ’51 με τη συμμετοχή της ΕΔΑ. Αυτή η διάρκεια της δημοκρατικής λειτουργίας είναι ένα από τα χαρακτηριστικά που αναδεικνύονται στην ελληνική πολιτική ιστορία».
