GEORGES BERNANOS
Διάλογοι Καρμηλιτισσών
μτφρ.: Αχιλλέας Κυριακίδης
επίμετρο: Σταύρος Ζουμπουλάκης
εκδ. Πόλις, 2021, σελ. 256
Ο Γάλλος συγγραφέας και διανούμενος Ζoρζ Μπερνανός (1888-1948) εργάστηκε πάνω στη νουβέλα της Γκέρτρουντ φον λε Φορ με τίτλο «Η τελευταία στο ικρίωμα» (La Dernière à l’échafaud, 1931) προκειμένου να συνθέσει ένα σενάριο για ταινία. Πρόκειται για το δράμα των 16 γενναίων Καρμηλιτισσών της Κομπιέν που εκτελέστηκαν το 1794, κατά την περίοδο της Γαλλικής Επανάστασης, στη διάρκεια της Μεγάλης Τρομοκρατίας (La Grande Terreur). Η υπόθεση εμπνέεται από αληθινά γεγονότα όπως εξιστορεί στο χειρόγραφό της η αδελφή Μαρία της Ενσαρκώσεως, μία εκ των Καρμηλιτισσών που κατάφερε να διαφύγει. Οι σκηνικοί διάλογοι του Μπερνανός δεν ευοδώθηκε να γίνουν ταινία λόγω της έκτασης και της πνευματικής τους συνθετότητας. Εκδόθηκαν τελικά, μετά τον θάνατό του, το 1949 με τίτλο «Διάλογοι Καρμηλιτισσών» και έγιναν παγκοσμίως γνωστοί χάρη στην ομώνυμη όπερα του Φρανσίς Πουλένκ (1957), η οποία διατήρησε πιστά τα λόγια του Μπερνανός.
Το έργο του Μπερνανός δεν ευοδώθηκε να γίνει ταινία λόγω της έκτασης και της πνευματικής συνθετότητάς του. Εκδόθηκε, μετά τον θάνατό του, το 1949.
Δεν είναι τυχαίο πως στον πρόλογο του έργου περιγράφεται η γέννηση της βασικής ηρωίδας Μπλανς ντε λα Φορς το 1774 στο Παρίσι κάτω από βίαιες συνθήκες, προμηνύοντας τα τραγικά τεκταινόμενα που θα προκαλέσουν στο μέλλον και τον δικό της θάνατο. Η έγκυος Μαρκησία μητέρα της καταδιώκεται από πλήθος εξεγερμένων κατά τη διάρκεια των βραδινών εορτασμών του γάμου μεταξύ του Δελφίνου (μελλοντικού βασιλιά Λουδοβίκου ΙΣΤ΄) και της αρχιδούκισσας Μαρίας Αντουανέτας. Η άμαξά της γλιτώνει, εκείνη όμως πεθαίνει την ώρα της γέννας. Η Μπλανς θα πεθάνει κι αυτή στη λαιμητόμο από τον όχλο των δημίων «πολιτών» της Γαλλικής Επανάστασης. Η γνώση της βίαιης γέννησής της δημιουργεί ένα δυνατό αίσθημα φόβου στην Μπλανς, ταυτόχρονα όμως και μια δυναμική ώθηση προς την υπέρβαση αυτού. Η δεκαπεντάχρονη αριστοκράτισσα ανακοινώνει στους Μαρκήσιο πατέρα και Ιππότη αδελφό της την έντονη επιθυμία της να ενταχθεί στο Τάγμα των Καρμηλιτισσών, αναγεννώντας τον εαυτό της σε έναν γαλήνιο χώρο. Η γηραιά Ηγουμένη διερευνά το ψυχολογικό κίνητρο της Μπλανς πίσω από την απόφασή της να δεχθεί το μοναχικό σχήμα. «Οταν περιφρονούμε τον εαυτό μας προσβάλλουμε τον Θεό μέσα μας», της λέει με βασικό επιχείρημα ότι η αυτοπεριφρόνηση οδηγεί στην απόγνωση. Η Μπλανς δηλώνει ότι την έλκει η «ηρωική ζωή» χωρίς ψευδαισθήσεις. Η Ηγουμένη με συγκίνηση διακρίνει τη γενναιότητα της ψυχής που δύναται να αντέξει την αυστηρότητα του Κανόνα του Τάγματος, ώστε να ορίσει τον εαυτό της κατανικώντας τη φύση συνειδητά.
Στους «Διαλόγους» κορυφώνονται στιγμές μεταφυσικής έντασης στα παραληρηματικά οράματα της ετοιμοθάνατης Ηγουμένης. Ανάμεσά τους η προφητεία της καταστροφής της μονής των Καρμηλιτισσών, μετά το διάταγμα της εθνοσυνέλευσης της 28ης Οκτωβρίου 1789 που θα αναστείλει τους μοναστικούς όρκους.
Οι Καρμηλίτισσες φανερώνουν στη σκέψη τους μια πνευματική ελευθερία εκτός δόγματος. Οπως θα το εκφράσει η Κονστάνς, επιστήθια φίλη της Μπλανς, επίσης μοναχή αριστοκρατικής καταγωγής, «καθένας έχει τη δική του άποψη για το πώς είναι ο Θεός». Η Μπλανς θα πει στον αδελφό της, Ιππότη Ντε λα Φορς, «να με σκέφτεσαι σαν συμπολεμίστρια», όταν εκείνος της προτείνει να εγκαταλείψει το Τάγμα, καθώς βρίσκει τον δικό της τρόπο να ανακαλύψει την αξία της ζωής, έναν τρόπο ηρωικό στην τελευταία στιγμή της πάνω στο ικρίωμα. Ο ύμνος της Αγίας Θηρεσίας της Αβιλας περιέχει τον στίχο «αφού είμαι όλη δική σου, τι θέλεις να κάνεις με μένα;» Το υψηλό αίσθημα τιμής των Καρμηλιτισσών προτάσσει τον όρκο του μαρτυρίου.
Το βαθύτερο νόημα
Με αφετηρία την τοιχογραφία του 15ου αιώνα με τίτλο «Les neuf preuses» («Οι εννέα άξιες») στο εξώφυλλο του βιβλίου της ελληνικής έκδοσης εξελίσσεται ένας συνειρμός που εξυπηρετεί το βαθύτερο νόημα των «Διαλόγων». Το μεσαιωνικό μοτίφ απεικονίζει ενάρετες και θαρραλέες βασίλισσες, πολεμίστριες και αμαζόνες της παγανιστικής, εβραϊκής και χριστιανικής παράδοσης, όπως η Σεμίραμις, η Ιουδήθ ή η Πενθεσίλεια.
Δέκατη άξια, σύμβολο γυναικείου ιπποτισμού, ήταν η Ζαν ντ’ Αρκ που κατηγορήθηκε ως αιρετική από την Καθολική Εκκλησία και βρήκε μαρτυρικό θάνατο στην πυρά το 1431. Πιθανόν αυτός να ήταν κι ένας λόγος που ο Μπερνανός, παντρεμένος με απόγονο της Ζαν ντ’ Αρκ, είχε ασκήσει κριτική κατά του συντηρητισμού των καθολικών κύκλων. Η νουβέλα της Λε Φορ, που διηγείται την ιστορία του μαρτυρίου της Μπλανς, τυγχάνει να έχει εκδοθεί 500 χρόνια μετά (1431-1931) τον θάνατο της Ζαν ντ’ Αρκ.