«Αν ο Αλέν Ρενέ ήταν ζωγράφος, θα ήταν κυβιστής. Θα μπορούσε να ήταν ο Μπρακ ή ο Πικάσο», είχε πει κάποτε ο Γάλλος σκηνοθέτης Ζακ Ριβέτ. Και αυτό δεν είχε να κάνει με το γεγονός ότι ένα από τα γνωστότερα ντοκιμαντέρ του Ρενέ είναι το «Γκουέρνικα», αλλά με την εμμονή του στον κατακερματισμό: στα κομμάτια που συνθέτουν ένα σύνολο, παραμένοντας αυτόνομα κομμάτια. Αν ο Ρενέ ήταν μουσικός, σύμφωνα πάλι με τον Ριβέτ, ίσως να ’ταν ο Στραβίνσκι, στη μουσική του οποίου παλεύουν η ένταση και η ηρεμία. Αν, τέλος, ο Ρενέ, ήταν λογοτέχνης θα ήταν μοντερνιστής, ίσως ο Τζόις, που προσπάθησε με τον γραπτό λόγο, όπως ο Ρενέ με την κινηματογραφική κάμερα, να μπει στο μυαλό των ηρώων του, ακολουθώντας σκέψεις, αναμνήσεις, όνειρα.
Ο Ρενέ υπήρξε σκηνοθέτης, κορυφαίος δημιουργός της νουβέλ βαγκ, σταθερή ζωντανή αξία του γαλλικού σινεμά από τη δεκαετία του ’50 μέχρι σήμερα. Η τελευταία του ταινία, «Aimer, boire et chanter», βραβεύτηκε πριν από μερικές εβδομάδες στην Μπερλινάλε. Το περασμένο Σάββατο έφυγε από τη ζωή, στα 91 του χρόνια. Ενα μεγάλο κεφάλαιο του μοντέρνου σινεμά έκλεισε και τυπικά.
Στη Χιροσίμα
Σήμα κατατεθέν του μοντερνισμού, όπως τον εννοούσε ο Ρενέ, ήταν το «Χιροσίμα αγάπη μου» (1959). Ασπρόμαυρη ταινία, σαν δίνη που βάζει σε κίνηση θραύσματα της μνήμης, με την οποία τέθηκαν νέες βάσεις για την έννοια του χωροχρόνου στο σινεμά. Μία Γαλλίδα ηθοποιός, που βρίσκεται στη Χιροσίμα για μια ταινία γύρω από την πρόσφατη οδυνηρή ιστορία της πόλης, γνωρίζει έναν Ιάπωνα αρχιτέκτονα, που συμμετέχει στην προσπάθεια ανοικοδόμησης της πόλης. Ο σύντομος έρωτάς τους διαρκεί ένα 24ωρο και λειτουργεί σαν καταλύτης στην ψυχολογία της γυναίκας. Ανακαλεί στη μνήμη της ένα μεγάλο τραύμα από τα χρόνια της ναζιστικής κατοχής: τον έρωτά της για έναν Γερμανό στρατιώτη.
Ο Ρενέ δεν «επιστρέφει» ακαδημαϊκά στο παρελθόν, το φλας μπακ είναι ένας τρόπος που δεν τον συναρπάζει. Προκαλεί μια «έκρηξη» στη μνήμη, φέροντας δυναμικά το παρελθόν στο παρόν, για να συνθέσει με τα θραύσματα ένα μωσαϊκό. Η ταύτιση του κατακερματισμένου πριν με το επίσης κατακερματισμένο τώρα είναι η βάση του μοντερνισμού στον Ρενέ. Βασικός του στόχος ήταν να αναπαραστήσει, έστω σχηματικά, τους μηχανισμούς της ανθρώπινης σκέψης.
Η μνήμη και η λήθη είναι βασικοί άξονες σε τρία εξαιρετικά ντοκιμαντέρ μικρού μήκους του Ρενέ που προηγήθηκαν του «Χιροσίμα αγάπη μου»: στο «Γκουέρνικα» (1951), μια κινηματογραφική σπουδή πάνω στον πίνακα του Πικάσο· στο συγκλονιστικό «Νύχτα και καταχνιά» (1955) γύρω από τη βαρβαρότητα στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης· στο «Ολη η μνήμη του κόσμου» (1956) για την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.
Πρώτα η φόρμα
«Αν ξεκινήσεις από το περιεχόμενο μιας ταινίας θα πρέπει να ξέρεις πως είναι στείρο. Η φόρμα είναι αυτή που τροποποιεί και προσδιορίζει την ουσία», υποστήριζε ο Ρενέ. Η φόρμα ήταν το ζητούμενο και η μεγάλη πρόκληση από το πρώτο μέχρι το τελευταίο του βήμα. (Το πρόσφατο «Aimer, boire et chanter» είναι σαν ένα μπρα ντε φερ μεταξύ σινεμά και θεάτρου.)
Ο Ρενέ αγαπούσε τα κόμικς. Το πάθος του γι’ αυτά τον οδήγησε στον κινηματογράφο και στη δομή της γλώσσας του. Αγαπούσε και τη λογοτεχνία. Η σχέση του με αυτήν ήταν τέτοια ώστε προτιμούσε να συνεργάζεται με συγγραφείς αντί με επαγγελματίες σεναριογράφους (τη Μαργκερίτ Ντιράς, τον Αλέν Ρομπ Γκριγέ, τον Χόρχε Σεμπρούν). Είχε στενή σχέση και με το θέατρο (ο Βρετανός δραματουργός Αλαν Εϊκμπορν ήταν από τους αγαπημένους του συγγραφείς). Επίσης έτρεφε μεγάλη εκτίμηση για το ντοκιμαντέρ. Ολα αυτά βρίσκονται στη βάση των φορμαλιστικών του αναζητήσεων.
Μετά την αριστουργηματική «Χιροσίμα» του δημιούργησε αριστοτεχνικούς γρίφους που δεν άντεξαν στον χρόνο («Πέρυσι στο Μαρίενμπαντ», 1961), αλλά και φινετσάτες «ταινίες δημιουργού» όπως το «Μελό» (1986). Κάπως έτσι ο Ρενέ έφτασε μέχρι τα αέρινα έργα της τελευταίας σκηνοθετικής του περιόδου. Οπως είπε ο ίδιος κάποτε, ήθελε να βρει τρόπους αφήγησης που θα ξανάφερναν στην οθόνη την «αισθησιακή κίνηση» του Φρεντ Αστέρ και της Τζίντζερ Ρότζερς, τους οποίους θαύμαζε όταν ήταν νέος.
Δείτε
«Χιροσίμα αγάπη μου» (Hiroshima mon amour, 1959)
Eνας Ιάπωνας και μία Γαλλίδα συναντιούνται στη Χιροσίμα, που ξαναμπαίνει στον ρυθμό της καθημερινότητας μετά την ατομική καταστροφή, και ζουν ένα σύντομο έρωτα. Με Εϊτζι Οκάντα, Εμανουέλ Ριβά.
«Μελό» (Μelo, 1986)
Μεταφορά στην οθόνη θεατρικού του Ανρί Μπερνστάιν. Ο Ρενέ σκηνοθετεί σαν… διευθυντής ορχήστρας, προσφέροντας μια μελωδικότατη ταινία. Με Σαμπίν Αζεμά, Πιερ Αρντιτί, Φανί Αρντάν, Αντρέ Ντισολιέ.
«Smoking/No Smoking», 1993
Δίπτυχο, εμπνευσμένο από οκτώ θεατρικά έργα του Αλαν Εϊκμπορν, γύρω από την καθημερινότητα ενός ζευγαριού μεσοαστών. Με Πιερ Αρντιτί και Σαμπίν Αζεμά.
«Αγριόχορτα» (Les herbes folles, 2009)
Ρομάντζο ανάμεσα στη φαντασία και την πραγματικότητα. Πενηντάρης πολιορκεί μια άγνωστη, περίπου συνομήλική του, με πάθος για τα αεροπλάνα. Με Σαμπίν Αζεμά, Αντρέ Ντισολιέ.
«Aimer, boire et chanter», 2014
Το κύκνειο άσμα του Ρενέ βασίζεται σε θεατρικό του Εϊκμπορν. Η σκιά του θανάτου αλλάζει τη ζωή τριών ζευγαριών. Η αγγλική εξοχή ανασυντίθεται σε στούντιο.