Μεγάλο Σάββατο μεσημέρι το National Theatre ήταν γεμάτο κόσμο, όλων των ηλικιών και πολλών εθνικοτήτων. Προτού αρχίσει η παράσταση, στη μία από τις τρεις σκηνές του, την Olivier, τη μεγαλύτερη σε χωρητικότητα (1.150 θεατές), η αναμονή για τον διάρκειας 3.30 ωρών «Βασιλιά Ληρ» του Σαίξπηρ, σε σκηνοθεσία Σαμ Μέντες, με τον Σάιμον Ράσελ Μπιλ στον ομώνυμο ρόλο, διασκεδαζόταν με ένα ποτήρι κρασί, ένα σάντουιτς, ξεφύλλισμα και ανάγνωση του προγράμματος.
Στις δύο ακριβώς, το θέατρο δεν είχε ούτε μία θέση κενή (η παράσταση είναι sold out έως τον Ιούνιο) και στη σκηνή κάνει εντυπωσιακή είσοδο ο Ληρ με μακριά ρεντιγκότα, ακολουθούμενος από πολυπληθή στρατό. Πίσω από ένα μακρόστενο τραπέζι παίρνουν θέση οι τρεις κόρες, η Γονερίλη, η Ρεγάνη και η Κορδέλια, ο βασιλιάς κάθεται απέναντί τους, μπροστά σε ένα μικρόφωνο. Η στιγμή είναι κρίσιμη. Εχει αποφασίσει να μοιράσει το κράτος του στα τρία, αναμένοντας λόγια αφοσίωσης και αγάπης από τις κόρες του. Ποια από τις τρεις τον αγαπάει πιο πολύ; Η πιο ειλικρινής, η μικρότερη, η Κορδέλια, που αρνείται να χαϊδέψει την εγωπάθεια του ηγεμόνος, γιατί «δεν μπορεί να φέρει στο στόμα την καρδιά της», γίνεται η αφορμή για την πρώτη έκρηξη οργής και αυταρχισμού του πατέρα της. Την αποκληρώνει γιατί η φιλαυτία τον τυφλώνει, δεν μπορεί να αναγνωρίσει τα πραγματικά αισθήματα, να διαχωρίσει την κολακεία και το ψέμα από την ανθρωπιά και την αλήθεια. Δεν ξέρει τι σημαίνει «όχι», τι σημαίνει άρνηση στις επιθυμίες του.
Ο Ληρ στην ανάγνωση του Σαμ Μέντες είναι ένας σύγχρονος δικτάτορας. Στις πρόβες του έργου αναφέρονταν συχνά στον Τίτο, στον Στάλιν, αλλά και στον Μουμπάρακ, στον Καντάφι. Ο Σάιμον Ράσελ Μπιλ με άσπρα γένια, μικροκαμωμένος, συμπαγής, άκαμπτος, οργώνει τη σκηνή, γρυλλίζοντας μάλλον παρά μιλώντας. Το σκηνικό αναδίδει κάτι πολύ σκοτεινό και δυσοίωνο. Γκρι μάρμαρο παντού, απρόσωπο, παραπέμπει σε μαυσωλείο αλλά και πνιγηρό μπούνκερ. Ο ήχος της επερχόμενης καταιγίδας ηλεκτρίζει την ατμόσφαιρα. Τα σύννεφα που πυκνώνουν προβάλλονται πάνω στο σκηνικό (σε ένα υποβλητικό οπτικό εφέ), ταξιδεύουν πάνω από τα πρόσωπα των ηρώων της σαιξπηρικής τραγωδίας. Ο Τρελός, μία από τις πιο χαρακτηριστικές φιγούρες του έργου, φοράει κοστούμι, ένα καπέλο με φτερό, σέρνει μια μικρή αποσκευή πάνω σε ρόδες, συνοδεύει τα τραγούδια του με ένα μικρό έγχορδο όργανο. Η περίφημη σκηνή της καταιγίδας με τον Ληρ και τον Τρελό εκτεθειμένους στα στοιχεία της φύσης, μόνους στη θύελλα, αποδίδεται από τον Μέντες με μια ράμπα, πάνω στην οποία στέκουν οι δύο ήρωες. Η ράμπα ανασηκώνεται και ο Ληρ, καθώς στέκεται στην άκρη της, φλερτάρει με το κενό. Με την άβυσσο της ψυχής και της ζωής του. Το θέαμα που κατασκευάζει ο βραβευμένος με Οσκαρ σκηνοθέτης, βασίζεται σε μια επική, κινηματογραφική σύλληψη (για την οποία εν μέρει κατηγορήθηκε από τους Αγγλους κριτικούς, που απέδωσαν στον Μέντες την πρόθεση «να δημιουργήσει θέαμα για το θέαμα»).
Στην τρέλα
Τι οδηγεί τον Ληρ στην τρέλα; Η απώλεια του βασιλείου του ή η αναλγησία των δύο θυγατέρων του (της Γονερίλης και της Ρεγάνης); Είναι ένας συντετριμμένος πατέρας ή ένας ξεπεσμένος μονάρχης; Η παράσταση του Μέντες προσπαθεί να ισορροπήσει ανάμεσα και στις δύο όψεις, χωρίς καμία από τις δύο να κερδίζει τον θεατή. Γι’ αυτό και η συντριβή του τέλους είναι χαμηλόφωνη. Σχεδόν ψίθυρος, όταν κρατά το άψυχο σώμα της Κορδέλιας ζητώντας από τους παρευρισκομένους να «την κοιτάξουν» ξανά και ξανά.
Ο Σάιμον Ράσελ Μπιλ, ηθοποιός του θεάτρου με πολλές περγαμηνές και μεγάλη εμπειρία, είναι ένας δικτατορίσκος γυμνωμένος από αισθήματα, που καθώς πλησιάζει στη γνώση και στον θάνατο, εγκαταλείπει το γκροτέσκο περίβλημα της εξουσίας, γίνεται όλο και πιο ανθρώπινος, πιο σοφός, πιο κυνικός. Οσο ο νους σαλεύει τόσο καθαρίζει το βλέμμα.
Μέσα σε ένα άδειο από αντικείμενα, αν εξαιρέσει κανείς το μεγάλο τραπέζι και τις καρέκλες, «μνημειακό» σκηνικό (οι ανδριάντες παραπέμπουν στην αισθητική του σοσιαλιστικού ρεαλισμού), με στιγμές μεγάλης σκληρότητας (όπως η σκηνή που ο Δούκας της Κορνουάλης τυφλώνει τον Γκλόστερ με ένα τιρμπουσόν) ή άλλες όπου το τραγικό μέγεθος συναντά την ειρωνεία (όταν ο τυφλός Γκλόστερ, οδηγούμενος από έναν γυμνό ζητιάνο, που είναι ο εκδιωγμένος και αδικημένος γιος του Εντγκαρ, ομολογεί: «Είναι αρρώστια του καιρού μας, να οδηγούν τρελοί στραβούς»), ο Σαμ Μέντες επιδιώκει να «παγώσει» το συναίσθημα. Δημιουργεί περιβάλλον με έντονη εικαστικότητα: από τη μία γυμνό, στρατοκρατούμενο, αναδεικνύοντας τη μοναξιά του ανθρώπου που δεν αγάπησε και, επί της ουσίας, δεν αγαπήθηκε και, από την άλλη υπερπαραγωγής, με σκηνές πολέμου που παραπέμπουν στην «Αποκάλυψη τώρα» του Κόπολα. Τη σκηνοθετική αμηχανία σκορπίζουν οι θαυμάσιες ερμηνείες όλων των συντελεστών με προεξάρχουσες τις κόρες (Κέιτ Φλίτγουντ και Αννα Μάξγουελ Μάρτιν), τον Γκλόστερ (Στίβεν Μπόξερ), τον Εντμουντ (Σαμ Τρούτον), τον Εντγκαρ (Τομ Μπρουκ).
Η παραγωγή του National Theatre με τον «Βασιλιά Ληρ» σε σκηνοθεσία Σαμ Μέντες θα μεταδοθεί μαγνητοσκοπημένη στο Μέγαρο Μουσικής, Σάββατο 3 Μαΐου, στην αίθουσα Αλεξάνδρα Τριάντη (9 μ.μ.). Με ελληνικούς υποτίτλους.
«Πώς είναι να χάνεις όλα όσα έχεις»
Ενώ οι πρόβες για τον «Βασιλιά Ληρ» ήταν σε εξέλιξη, ο Σαμ Μέντες και ο Σάιμον Ράσελ Μπιλ βρήκαν λίγο χρόνο για να συζητήσουν με τον Τιμ Χόαρ πάνω στον τρόπο που εργάστηκαν για το νέο ανέβασμα της τραγωδίας του Σαίξπηρ.
– Τιμ Χόαρ: Μπορείτε να μιλήσετε λίγο για τον τρόπο που προσεγγίζετε το έργο;
– Σαμ Μέντες: Ενιωσα ότι για να κατανοήσουμε πλήρως τη βία αυτού του έργου και τους λόγους για τους οποίους παίρνει η Κορδέλια την απόφασή της, έπρεπε να βρεθούμε στην αρχή της ιστορίας μας μέσα σε μια απόλυτη μοναρχία, μια δικτατορία. Ο Ληρ έχει πολλά χρόνια ν’ ακούσει τη λέξη «όχι». Μιλήσαμε λοιπόν αρκετά για τον Τίτο, τον Στάλιν και για πιο πρόσφατες περιπτώσεις σαν τον Μουμπάρακ και τον Καντάφι – φυσιογνωμίες που θα μπορούσαμε κατά κάποιο τρόπο να χρησιμοποιήσουμε σε μια σύγχρονη κατανόηση της σαιξπηρικής ιστορίας.
– Σάιμον Ράσελ Μπιλ: Υπάρχουν όμως τέσσερις άνθρωποι επί σκηνής, οι οποίοι αγαπούν πολύ τον Ληρ και οι οποίοι, μάλιστα, είναι «καλοί» άνθρωποι. Μιλήσαμε για ανθρώπους που έχουν μια προσωπική αφοσίωση σε δικτάτορες, γιατί όλοι οι δικτάτορες του 20ού αιώνα είχαν και έχουν έναν κύκλο ανθρώπων που τους αγαπούν. Ο Ληρ, εδώ που τα λέμε, είναι ένας πολύ αντιπαθητικός γέροντας και δεν πιστεύω ότι θα έκανε ευχάριστη παρέα. Ταυτόχρονα, όμως, θα πρέπει να υπάρχει χώρος για να κατανοηθεί ο ίδιος και η αγάπη εκείνων που του είναι αφοσιωμένοι. Αυτό είναι που προσπαθώ να επεξεργαστώ καθώς προχωρούν οι πρόβες. Μ’ αρέσει η ιδέα να αρχίσω από μια θέση άκαμπτου αυταρχισμού και κατόπιν να ανοίξω ένα δρόμο που οδηγεί ίσως στην ταπεινότητα
– Σ.Μ.: Στην αρχή του έργου, είναι σαφές ότι ο Ληρ έχει φερθεί σκληρά στο παρελθόν, και έχει γυρίσει την πλάτη του στους φτωχούς και στους ενδεείς. Aπό τη μια, έχουμε το γκρέμισμα της οικογένειας και από την άλλη την ταυτόχρονη κατάρρευση της πολιτικής δομής. Τη στιγμή που ο Ληρ αποφασίζει να στερήσει από την Κορδέλια την προίκα της, επιτρέποντάς της να παντρευτεί τον βασιλιά της Γαλλίας και να σχηματιστεί έτσι μια πολιτική συμμαχία ανοιχτά επιθετική προς τη δική του χώρα, βάζει σε κίνηση μια χιονοστιβάδα που θα τον γκρεμίσει και ως μονάρχη και ως πατέρα.
Από τη μια μεριά έχουμε ένα εκπληκτικό έργο για την προσωπική κατάρρευση, πώς είναι να χάνεις όλα όσα έχεις. Από την άλλη, μιλάει για την απώλεια μιας χώρας και για την κάθοδο στο πολιτικό χάος. Είναι συγκλονιστικά σύγχρονη τόσο η πολιτική διάσταση του έργου όσο και η προσωπική
– Τ.Χ.: Πώς αποφασίσατε για την ιστορική περίοδο;
– Σ. Μ.: Ηθελα να δίνει το έργο την αίσθηση του σύγχρονου, γι’ αυτό δεν θέλησα ο χάρτης στην αρχή να δείχνει σαφώς τη Βρετανία, γιατί αμέσως το κοινό θα αναρωτηθεί: «Μα, εμείς ποτέ δεν είχαμε απολυταρχικό ηγέτη στη σύγχρονη εποχή». Κάνοντας την τοπογραφία αόριστη, επιτρέπεις την αναφορά σε διάφορα μέρη του κόσμου και δεν δεσμεύεσαι με έναν συγκεκριμένο τόπο και χρόνο στον 20ό αιώνα.