Σε μαζική αποχώρηση από τα ασφαλιστικά προϊόντα με εγγυήσεις προχωρούν η μία μετά την άλλη οι μεγάλες ασφαλιστικές εταιρείες, εγκαταλείποντας τον κλάδο των κλασικών αποταμιευτικών προγραμμάτων, που δοκιμάζεται στο περιβάλλον των χαμηλών επιτοκίων και της αυξημένης αβεβαιότητας στις αγορές.
Τη θέση τους παίρνουν τα επενδυτικά προϊόντα, που προωθούνται όχι μόνο από τις πολυεθνικές αλλά και από τις ελληνικές ασφαλιστικές, δίνοντας και τον τόνο για τη μεταστροφή της αγοράς από τα παλιά αποταμιευτικά προγράμματα σε προϊόντα νέου τύπου. Πρόκειται για προϊόντα που προσιδιάζουν περισσότερο σε επένδυση παρά σε αποταμίευση, αφού πρόκειται ουσιαστικά για αμοιβαία κεφάλαια, που σχεδιάζονται με τη λογική μιας πιο μακροπρόθεσμης τοποθέτησης, χωρίς ωστόσο να απουσιάζουν και εκείνα που είναι υψηλού ρίσκου και ενδεχομένως και υψηλής απόδοσης. Σε καμιά όμως περίπτωση δεν εγγυώνται την καταβολή ενός συγκεκριμένου ποσού στη λήξη της ασφάλισης, πολλώ δεν μάλλον την καταβολή εγγυημένης μηνιαίας σύνταξης, μια λογική που έχει εκλείψει οριστικά από τις πρακτικές της ασφαλιστικής αγοράς.
Η μετατόπιση της ιδιωτικής ασφάλισης έρχεται σε μια περίοδο που η κοινωνική ασφάλιση βρίσκεται στο στόχαστρο συνεχών μειώσεων υπό το βάρος των δημοσιονομικών ελλειμμάτων και της αύξησης της ανεργίας που στερεί από το σύστημα σημαντικούς πόρους.
Το νέο σκηνικό
Οι αιτίες για τη μετατόπιση της ιδιωτικής ασφάλισης από τα παραδοσιακά προγράμματα στα επενδυτικά είναι διαφορετικές, αλλά εξίσου αναπόφευκτες. Η υψηλή μεταβλητότητα στις αγορές, που επικράτησε μετά την κρίση, και η δραματική πτώση των επιτοκίων ειδικά μετά το πρόγραμμα ποσοτικής χαλάρωσης της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, σε συνδυασμό με την υπερ-ρύθμιση της αγοράς μέσω των νέων κεφαλαιακών κανόνων που φέρνει η οδηγία για τη φερεγγυότητα, γνωστή ως Solvency II, οδηγεί τις εταιρείες σε αποστροφή του ρίσκου. Η ασφαλιστική βιομηχανία καλείται να σχηματίσει για το μέλλον μεγάλα αποθέματα, δεσμεύοντας σημαντικά κεφάλαια, σε μια περίοδο που οι επενδυτές στρέφουν την πλάτη τους σε επενδύσεις που δεν διασφαλίζουν υψηλή απόδοση, όπως είναι πλέον ο ασφαλιστικός κλάδος.
Υπό το βάρος αυτών των προκλήσεων, η αγορά μετατοπίζει το μεγαλύτερο μέρος του ρίσκου στον ίδιο τον ασφαλισμένο, ο οποίος καλείται να συμμετάσχει στον κίνδυνο, επιλέγοντας προϊόντα με βάση τη διασπορά του κινδύνου και την αποτελεσματική διαχείριση, που υπόσχεται μια αξιόπιστη εταιρεία. Η ανάληψη ρίσκου από την πλευρά του ασφαλισμένου δεν σημαίνει φυσικά ότι τα επενδυτικά προϊόντα υστερούν σε απόδοση. Πολλά unit linked εξασφαλίζουν ικανοποιητικές αποδόσεις, που σε αρκετές περιπτώσεις υπερβαίνουν αυτές των παραδοσιακών προγραμμάτων, οι οποίες άλλωστε έχουν συμπιεστεί τα τελευταία χρόνια σε επίπεδα κάτω του 2%. Σε καμιά περίπτωση ωστόσο δεν παραπέμπουν στην παραδοσιακή έννοια της ασφάλειας, δηλαδή την καταβολή εγγυημένου, με τη μορφή εφάπαξ κεφαλαίου στη λήξη της ασφάλισης.
Κόντρα ωστόσο στη διεθνή πρακτική, αρκετά από τα προϊόντα που διατίθενται στην ελληνική αγορά συνοδεύονται από τη διασφάλιση της προστασίας του κεφαλαίου σε ποσοστό από 80% έως και 100% σε ορισμένες περιπτώσεις. Η προστασία ισχύει μόνο για την περίπτωση που ο ασφαλισμένος διατηρήσει το πρόγραμμα μέχρι τη λήξη του, που συνήθως δεν είναι μικρότερη από τα 5 ή τα 10 χρόνια.
Κυριαρχούν στην Ευρώπη
Τα επενδυτικά προϊόντα (unit linked) δεν είναι μια τάση που παρατηρείται στην ελληνική ασφαλιστική αγορά. Στις ώριμες ευρωπαϊκές αγορές έχουν σημαντική θέση εδώ και πολλά χρόνια, ενώ μετά την κρίση κυριαρχούν στα χαρτοφυλάκια αρκετών ασφαλιστικών εταιρειών. Με τις αποδόσεις μάλιστα των κλασικών προγραμμάτων -που συνεχίζουν να υφίστανται κυρίως στα παλιά χαρτοφυλάκια των εταιρειών- να βρίσκονται στο 1,5% – 2%, η επίτευξη απόδοσης της τάξης του 4% που σημείωσε το 2014 ο κλάδος των unit linked στην Ευρώπη, δείχνει να αποτελεί μια ιδιαίτερα ελκυστική επιλογή. Τα προϊόντα επενδυτικού τύπου που κυκλοφορούν στην ελληνική αγορά διακρίνονται κυρίως σε αυτά που η υποχρέωση από την πλευρά του ασφαλισμένου εξαντλείται στην καταβολή ενός εφάπαξ ποσού, γνωστά ως εφάπαξ καταβολής (single premium) και σε αυτά που προϋποθέτουν συστηματικές καταβολές κάθε χρόνο (regular premium). Τα στοιχεία για την εξέλιξη της αγoράς δείχνουν ότι το 2014 η αύξηση των εργασιών έφτασε το 67%, μια τάση που συνεχίστηκε και το πρώτο πεντάμηνο του 2015, με τις πωλήσεις επενδυτικών προγραμμάτων να καταγράφουν άνοδο κατά 71,7%! Η πλειοψηφία των προϊόντων που προωθούνται στην ελληνική αγορά είναι αυτά της εφάπαξ καταβολής, που συγκεντρώνουν πάνω από το 80% των πωλήσεων. Η τάση αυτή υποδηλώνει ότι σε μεγάλο βαθμό τα επενδυτικά προϊόντα αποτέλεσαν καταφύγιο στην οικονομική αβεβαιότητα των τελευταίων μηνών. Η φυγή καταθέσεων που κυριαρχεί στις τράπεζες τους τελευταίους μήνες, αλλά και σε άλλες κρίσιμες περιόδους τα προηγούμενα χρόνια, έχουν στρέψει μεγάλο μέρος τοποθετήσεων σε ασφαλιστικά προϊόντα τύπου unit linked, τα οποία συνιστούν ουσιαστικά μια επενδυτική επιλογή και λιγότερο μια αποταμιευτική ανάγκη.
Στροφή στα επαγγελματικά ταμεία
Καθώς η συζήτηση για τη βιωσιμότητα του ασφαλιστικού συστήματος και η εφαρμογή της ρήτρας μηδενικού ελλείμματος στις επικουρικές συντάξεις κινδυνεύει να τινάξει στον αέρα τις συζητήσεις με τους θεσμούς, ένα από τα Ταμεία που επέλεξε να αυτονομηθεί από το Ενιαίο Ταμείο Επικουρικής Ασφάλισης, αποποιούμενο ουσιαστικά την κρατική στήριξη, κατέγραψε το 2014 αποδόσεις άνω του 10%.
Πρόκειται για το ΤΕΑ – ΕΑΠΑΕ, το Ταμείο Επαγγελματικής Ασφάλισης Επικούρησης Ασφαλιστών και Προσωπικού Ασφαλιστικών Επιχειρήσεων, η αυτόνομη λειτουργία του οποίου θα δοκιμάσει και την επιτυχία του μοντέλου των επαγγελματικών ταμείων, ενός θεσμού που μέχρι πρόσφατα εξέλιπε παντελώς από τη χώρα μας. Τα επαγγελματικά ταμεία αποτελούν βασικό πυλώνα του ευρωπαϊκού ασφαλιστικού συστήματος και η λειτουργία τους βασίζεται στη λογική του κεφαλαιοποιητικού μοντέλου, δηλαδή των παροχών με βάση την εξέλιξη των αποθεματικών τους.
Στη χώρα μας η επικουρική ασφάλιση που αναπτύχθηκε στη διάρκεια του χρόνου υιοθετώντας πλήρως τα χαρακτηριστικά των συστημάτων κύριας ασφάλισης με το κράτος να εγγυάται τις συντάξεις, δεν άφησε έδαφος για την ανάπτυξη παρόμοιων μηχανισμών. Η πρόβλεψη για τη ρήτρα μηδενικού ελλείμματος στις επικουρικές ήρθε ωστόσο να αλλάξει τα δεδομένα, και πολλοί πίσω από αυτή τη «μνημονική» δέσμευση διακρίνουν ουσιαστικά την προσπάθεια μετεξέλιξης των επικουρικών συντάξεων στο μοντέλο των επαγγελματικών ταμείων.
Αν και ο τρόπος λειτουργίας του ΤΕΑ – ΕΑΠΑΕ έχει χαρακτηριστικά αναδιανεμητικού συστήματος, η αυτονόμησή του και η επίτευξη υψηλών αποδόσεων σε μια περίοδο αβεβαιότητας, έρχεται να αναθεωρήσει τη λογική βάσει των οποίων γίνεται η διαχείριση των αποθεματικών των ασφαλιστικών ταμείων. Ετσι αναγκαία προϋπόθεση για τη βιωσιμότητα των ασφαλιστικών ταμείων, είτε πρόκειται για ταμεία κύριας ασφάλισης είτε επικουρικής, είναι -εκτός από την ύπαρξη εργαζομένων που θα τροφοδοτούν το σύστημα με εισφορές- η αποτελεσματική διαχείριση των επενδύσεων.
Η εμπειρία των επαγγελματικών ταμείων στην Ευρώπη δείχνει ότι πρόκειται για τους μεγαλύτερους διαχειριστές κεφαλαίων με κανόνες ανοιχτής και ανεξάρτητης, φυσικά, διαχείρισης που ασκείται από ειδικούς διαχειριστές. Σύμφωνα με τα στοιχεία της EIOPA, της αρμόδιας εποπτικής αρχής για τον ασφαλιστικό κλάδο, το 2014 τα υπό διαχείριση κεφάλαια των επαγγελματικών ταμείων στην Ευρώπη αυξήθηκαν κατά 11% και ανήλθαν στα 3,8 τρισ. ευρώ. Τα υψηλότερα ποσοστά διείσδυσης, ως ποσοστό του ΑΕΠ, εντοπίζονται σε χώρες όπως η Ολλανδία, η Δανία, η Μεγάλη Βρετανία, με ποσοστά που φθάνουν ακόμη και το 150% του ΑΕΠ, ενώ με μονοψήφια ποσοστά ακολουθούν η Νορβηγία, η Πορτογαλία, η Ιταλία, η Γερμανία και η Αυστρία. Το δύσκολο χρηματοοικονομικό περιβάλλον προκαλεί άλλωστε ισχυρούς τριγμούς στον τρόπο λειτουργίας των επαγγελματικών ταμείων στην Ευρώπη, ανοίγοντας ήδη τη συζήτηση για τη μετατροπή τους σε συστήματα καθορισμένων εισφορών από καθορισμένων παροχών που είναι στη συντριπτική τους πλειοψηφία σήμερα. Η επιμονή των θεσμών στην εφαρμογή της ρήτρας στις επικουρικές συντάξεις έχει να κάνει με αυτό τον προβληματισμό και με το γεγονός ότι στην πλειοψηφία των χωρών της Ε.Ε., οι λεγόμενες επικουρικές συντάξεις προέρχονται από τα επαγγελματικά ταμεία, στα οποία το κράτος δεν έχει καμιά συμμετοχή.