Οταν η πανδημία δεν αριθμούσε στην Ευρώπη παρά ένα εξάμηνο περίπου, το καλοκαίρι του 2020, η Κριστίν Μπερζίνα, συνεργάτης του Γερμανικού Ταμείου Μάρσαλ των ΗΠΑ, διέβλεπε εγκαίρως τους γεωπολιτικούς κινδύνους που απειλούσαν και εξακολουθούν να απειλούν την επάρκεια της Ε.Ε. σε στρατηγικής σημασίας πρώτες ύλες. Ετσι, ένα χρόνο περίπου προτού καν αρχίσουν να μειώνονται οι ροές του ρωσικού φυσικού αερίου προς την Ευρώπη, η υπεύθυνη ενεργειακών προγραμμάτων και γεωπολιτικής του εν λόγω ισχυρού αμερικανικού Ταμείου υπογράμμιζε πως «αντιλαμβανόμαστε τώρα όλο και περισσότερο την κρισιμότητα αυτών των πρώτων υλών, ενώ εισερχόμαστε παράλληλα σε μια περίοδο τεταμένων και πολιτικά οξυμένων εμπορικών σχέσεων». Εκτοτε έχουν μεσολαβήσει όχι μόνον η ενεργειακή κρίση αλλά και η παράδοση του πλούσιου σε λίθιο, ουράνιο, χαλκό, σπάνιες γαίες και φυσικό αέριο Αφγανιστάν στα χέρια των Ταλιμπάν και η πολιτική κρίση στο πλούσιο σε ουράνιο, πετρέλαιο και γαιάνθρακα Καζακστάν. Εχει, επίσης, μεσολαβήσει και η εμφάνιση της παραλλαγής «Ομικρον» που επέτεινε το έμφραγμα στην εφοδιαστική αλυσίδα, με αποτέλεσμα να παρεμποδίζεται ακόμη και η μεταφορά του κοβαλτίου από τον κυριότερο προμηθευτή παγκοσμίως, το Κονγκό, μέσω του λιμανιού του Ντέρμπαν της Νότιας Αφρικής.
Λίθιο, γραφίτης και σπάνιες γαίες παράγονται σε χώρες που αντιμετωπίζουν πολιτικές εντάσεις.
Και καθώς κλιμακώνονται παράλληλα δύο κρίσεις, η ενεργειακή και η κόντρα της Ουάσιγκτον με τη Μόσχα, οικονομικοί και πολιτικοί αναλυτές προειδοποιούν πως μια παρέμβαση της Ρωσίας στην Ουκρανία θα επιτείνει την ενεργειακή κρίση της Ε.Ε. θέτοντάς την σε δεινή θέση. Την ίδια στιγμή, όμως, η Ευρώπη απειλείται και με άλλου είδους κρίση, καθώς η στροφή της όπως και της παγκόσμιας οικονομίας από τα ορυκτά καύσιμα στην πράσινη ενέργεια, που επί δεκαετίες προχωρούσε μόνον με ρυθμούς χελώνας, επιταχύνεται αιφνιδιαστικά χάρη στις δυσάρεστες εκπλήξεις της τελευταίας διετίας. Το σχέδιο της Ευρώπης για στροφή στην οικονομία με μηδενικό αποτύπωμα άνθρακα αλλάζει ήδη τις γεωπολιτικές ισορροπίες, μετατοπίζει το κέντρο βάρους της παγκόσμιας ισχύος και φέρνει τη Γηραιά Ηπειρο αντιμέτωπη με άλλου είδους εξαρτήσεις και αντίστοιχους κινδύνους για την επάρκεια κρίσιμων πρώτων υλών.
Οι βασικές πρώτες ύλες για τη στροφή στην ηλεκτροκίνηση, όπως το λίθιο, ο γραφίτης και οι σπάνιες γαίες, αλλά και λιγότερο γνωστά αλλά εξίσου αναγκαία υλικά, όπως το στρόδιο, παράγονται σε συντριπτικό ποσοστό σε χώρες που κυοφορούν γεωπολιτικές εντάσεις, με προεξάρχουσα την Κίνα αλλά και άλλες χώρες της Ασίας που είναι πολιτικά και γεωπολιτικά ασταθείς. Το ουράνιο, αναγκαία πρώτη ύλη για την παραγωγή πυρηνικής ενέργειας, την οποία αποφάσισε να συμπεριλάβει η Ε.Ε. στις «πράσινες» μορφές ενέργειας παρά τις αντιρρήσεις της επιστημονικής κοινότητας, βρίσκεται κατά κύριο λόγο στο υπέδαφος του ταραγμένου και απρόβλεπτου Καζακστάν. Οπως έχει επισημάνει από το πρώτο έτος της πανδημίας ο επίτροπος Βιομηχανίας, Τιερί Μπρετόν, «η πανδημία ανέδειξε την εξάρτηση της Ευρώπης από άλλες χώρες για την προσφορά κρίσιμων προϊόντων και πρώτων υλών και αλυσίδων».
Στα ύψη η ζήτηση και οι τιμές στην παγκόσμια αγορά
Η Κίνα, ίσως η πηγή της μεγαλύτερης γεωπολιτικής αβεβαιότητας τα τελευταία χρόνια, αντιπροσωπεύει τo 65% της παγκόσμιας παραγωγής μπαταριών για ηλεκτροκίνητα οχήματα, περίπου το 85% της παγκόσμιας παραγωγής σπάνιων γαιών, επίσης αναγκαίων για την ηλεκτροκίνηση, το 93% του μαγνησίου που εισάγει η Ε.Ε., και γενικώς συντριπτικά ποσοστά από τις πρώτες ύλες της ηλεκτροκίνησης. Το απρόβλεπτο Καζακστάν αντιπροσωπεύει τουλάχιστον το 40% της παγκόσμιας παραγωγής ουρανίου, ενώ το 85% του νιοβίου που εισάγει η Ε.Ε. και είναι αναγκαία πρώτη ύλη για τα μείγματα χάλυβα προέρχεται από τη Βραζιλία του λαϊκιστή Μπολσονάρο. Επιπλέον, το 98% των εισαγωγών της Ε.Ε. σε βορικό άλας είναι από την Τουρκία του Ταγίπ Ερντογάν.
Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Ε.Ε., η στροφή της στην πράσινη οικονομία και στο μηδενικό αποτύπωμα άνθρακα θα απαιτήσει 18 φορές περισσότερο λίθιο και 5 φορές περισσότερο κοβάλτιο έως το 2030, ενώ μέχρι το 2050 θα χρειαστεί 60 φορές περισσότερο λίθιο και 15 φορές περισσότερο κοβάλτιο. Οπως, όμως, έχει επισημάνει από το 2020 ο επικεφαλής της Διεθνούς Υπηρεσίας Ενέργειας, Φατίχ Μπιρόλ, για να έχουμε αρκετά ηλεκτροκίνητα οχήματα, ανεμογεννήτριες, υδρογόνο, φωτοβολταϊκά, μπαταρίες, πρέπει να έχουμε τις κρίσιμες πρώτες ύλες σε προσιτές τιμές, διαφορετικά δεν θα μπορέσουμε να επιτύχουμε τους στόχους κατά της κλιματικής αλλαγής. Η ιλιγγιώδης ζήτηση για τις πρώτες ύλες της στροφής στην πράσινη οικονομία υπερβαίνει παγκοσμίως την προσφορά εν μέσω των δεινών που έχει προκαλέσει η πανδημία. Εχει, έτσι, οδηγήσει σε κλιμακούμενη άνοδο τις τιμές όλων αυτών των πρώτων υλών. Είναι ενδεικτική η πρόβλεψη της μονάδας διεθνών αγορών της S&P ότι η προσφορά λιθίου παγκοσμίως θα αυξηθεί φέτος στο αντίστοιχο των 636.000 τόνων, από τις 497.000 του περασμένου έτους. Η ζήτηση, όμως, θα φτάσει σε 641.000 τόνους, με αποτέλεσμα να υπάρχει και πάλι έλλειμμα στην παγκόσμια αγορά, με νομοτελειακές συνέπειες στην τιμή του.
Η τιμή του λιθίου στην Κίνα, που είναι και η πλέον ανταγωνιστική παγκοσμίως, έχει υπερπενταπλασιαστεί μέσα στους τελευταίους 12 μήνες και έχει υπερβεί τις 41.000 δολάρια ο τόνος. Στο ίδιο χρονικό διάστημα η τιμή του κοβαλτίου έχει διπλασιαστεί και υπερβαίνει τις 70.000 δολάρια ο τόνος, ενώ του νικελίου έχει αυξηθεί κατά 15% και υπερβαίνει τις 20.000 δολάρια.
Οσον αφορά το ουράνιο, η τιμή του έχει πάρει την ανιούσα από τον Σεπτέμβριο, οπότε ενισχύθηκε κατά περίπου 25%, καθώς η αγορά προεξοφλούσε ότι η Ε.Ε. θα συμπεριλάβει την πυρηνική ενέργεια στα σχέδιά της για εγκατάλειψη των ορυκτών καυσίμων. Με την κρίση στο Καζακστάν, όμως, αυξήθηκε περαιτέρω προ ημερών κατά 8% και βρίσκεται πλέον στα ύψη.
Επέλαση της Κίνας στον ορυκτό πλούτο της Αφρικής αλλά και του Αφγανιστάν
Την ίδια στιγμή που η Ε.Ε. εξαρτάται για πρώτες ύλες από χώρες της Ασίας, η Κίνα έχει προ πολλού εξασφαλίσει τη μερίδα του λέοντος από τον ορυκτό πλούτο και τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της Αφρικής και ετοιμάζει την επέλασή της στο Αφγανιστάν. Από τα τέλη του περασμένου έτους, εκπρόσωποι κινεζικών ορυχείων και κινεζικών βιομηχανιών έχουν έρθει σε συστηματικές επαφές με τους Ταλιμπάν, καθώς εποφθαλμιούν τον ορυκτό πλούτο της χώρας, λίθιο, χαλκό, κοβάλτιο, χρυσό και σπάνιες γαίες που βρίσκονται σε αφθονία στο υπέδαφος της καθημαγμένης χώρας.
Παράλληλα, ανάμεσα στις ευρωπαϊκές βιομηχανίες επικρατεί ανησυχία για την επάρκεια πρώτων υλών και ειδικότερα των μετάλλων που απαιτούνται για την παραγωγή μπαταριών ηλεκτροκίνητων οχημάτων, όπως και για την παραγωγή ανεμογεννητριών και φωτοβολταϊκών. Το προδίδει η παρέμβαση που επιχείρησε μέσα στην εβδομάδα η Eurometaux, ένωση βιομηχανιών μετάλλου με μέλη κολοσσούς του κλάδου όπως οι Glencore και Rio Tinto. Με επιστολή της προς την πρόεδρο της Κομισιόν, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, την κάλεσε να διασφαλίσει επάρκεια ενέργειας και κρατικές ενισχύσεις για τις ευρωπαϊκές βιομηχανίες, ώστε να αποφευχθούν πτωχεύσεις και μειώσεις της παραγωγής που συνεπάγονται μεγάλες ελλείψεις μετάλλων στρατηγικής σημασίας. Η Eurometaux επισημαίνει ειδικότερα ότι αν σημειωθούν νέες πτωχεύσεις βιομηχανιών χάλυβα ή μειώσεις παραγωγής, αυτό «θα αποβεί εις βάρος των στρατηγικών στόχων της Ευρώπης για αυτονομία σε καίριες πρώτες ύλες». Οι βιομηχανίες παραγωγής αλουμινίου, χαλκού, ψευδαργύρου και σιλικόνης είναι εντάσεως ενέργειας και καταναλώνουν σαφώς περισσότερη ενέργεια σε σύγκριση με άλλες βιομηχανίες μετάλλων όπως του χάλυβα. Ετσι, το κόστος της ηλεκτρικής ενέργειας αντιπροσωπεύει τουλάχιστον το 40% της παραγωγής τους. Ο κλάδος του χάλυβα είναι ιδιαίτερα ευάλωτος στην ενεργειακή κρίση που έχει γονατίσει πολλές βιομηχανίες, εξαναγκάζοντάς τις σε επιζήμια μείωση της παραγωγής τους.
Ανάμεσά τους η Aluminium Dunkerque, η μεγαλύτερη ευρωπαϊκή βιομηχανία μετάλλου, που έχει μειώσει την παραγωγή της κατά 15%. Παράλληλα, η βιο-μηχανία ψευδαργύρου Nyrstar, που ανήκει στην Trafigura, έχει «παγώσει» την παραγωγή σε χυτήριο στο Ομπί της βόρειας Γαλλίας, όπου παράγονται υπό κανονικές συνθήκες 150.000 τόνοι ψευδαργύρου ετησίως, ενώ έχει μειώσει την παραγωγή στο ήμισυ σε άλλες τρεις μονάδες της. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Goldman Sachs, στην Ευρώπη τους τελευταίους μήνες έχει διακοπεί ή αναβληθεί η παραγωγή 820.000 τόνων αλουμινίου και 750.000 τόνων επεξεργασμένου ψευδαργύρου. Ο επενδυτικός κολοσσός επισημαίνει μάλιστα πως ένα χυτήριο αλουμινίου στην Ευρώπη που έχει δεχθεί την πίεση από τις τιμές της ενέργειας το τέταρτο τρίμηνο του 2021 θα έχει υποστεί ζημία της τάξης των 1.000 δολαρίων για κάθε τόνο μετάλλου που παράγει. Αντιστοίχως για τους παραγωγούς ψευδαργύρου η ζημία είναι μικρότερη, της τάξης των 540 δολαρίων ο τόνος. Προ ημερών, άλλωστε, η Γαλλία ως προεδρεύουσα της Ε.Ε., συγκάλεσε διάσκεψη με θέμα τις δράσεις που απαιτούνται για να διασφαλίσει η Ε.Ε. επάρκεια προσφοράς σε κρίσιμες πρώτες ύλες όπως τα βιομηχανικά μέταλλα. Η γαλλική πρωτοβουλία οφείλεται στο πλήγμα που έχει δεχθεί ο κλάδος, με αποτέλεσμα να αναγκάζονται μεγάλες ευρωπαϊκές βιομηχανίες, μεταξύ των οποίων και αυτοκινητοβιομηχανίες, να εισάγουν μέταλλα από τις ΗΠΑ ή την Κίνα.
Ανησυχία
Εκφράζοντας προβληματισμό για την άνοδο των τιμών των μετάλλων και πρώτων υλών, ο διευθυντής της Διεθνούς Υπηρεσίας Ενέργειας, Φατίχ Μπιρόλ, τόνισε προσφάτως ότι «για να έχουμε αρκετά ηλεκτροκίνητα οχήματα, ανεμογεννήτριες, υδρογόνο, φωτοβολταϊκά και μπαταρίες, χρειαζόμαστε τα αναγκαία μέταλλα σε προσιτές τιμές, διαφορετικά θα υπάρξουν καθοριστικά εμπόδια στην επίτευξη των στόχων μας για το κλίμα».
Η κρισιμότητα
Υπογραμμίζοντας πόσο καθοριστική είναι η επάρκεια λιθίου για τις μπαταρίες, ο CEO της Lithium Americas, Τζον Εβανς, τόνισε προ ημερών ότι «πρόκειται για τη χημική σύνθεση πίσω από τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι μπαταρίες, ακόμη και αυτές της νέας γενιάς, γι’ αυτό και είναι κρίσιμο στοιχείο».
Κίνδυνοι
Διαβλέποντας οικονομικούς και γεωπολιτικούς κινδύνους στην έλλειψη πρώτων υλών για τη στροφή στην ηλεκτροκίνηση και γενικότερα στην πράσινη οικονομία, ο επίτροπος Βιομηχανίας, Τιερί Μπρετόν, επισήμανε από το 2020 ότι «η πανδημία ανέδειξε την εξάρτηση της Ευρώπης από άλλες χώρες για την προσφορά κρίσιμων προϊόντων και πρώτων υλών και αλυσίδων».