Κωνσταντίνος Τασούλης*
Ακούστε το άρθρο
«Η δουλειά μου δεν είναι η ζωή μου. Δεν θέλω να δουλεύω 50 και 60 ώρες τη βδομάδα και μια μέρα να ξυπνήσω μετανιώνοντας για όσα δεν πρόλαβα να ζήσω. Θα εργάζομαι για όσα έχω συμφωνήσει, τίποτα λιγότερο, τίποτα περισσότερο».
Το παραπάνω αφήγημα θα μπορούσε να ακούγεται στους διαδρόμους των γραφείων μίας εταιρείας στην Αθήνα, στη Νέα Υόρκη ή στο Πεκίνο. Παρότι το φαινόμενο της σιωπηρής παραίτησης θεωρείται πρόσφατο, και είναι βέβαιο ότι οι στάσεις των ανθρώπων απέναντι στην εργασία άλλαξαν κατά την περίοδο της πανδημίας, τόσο ο όρος όσο και οι αιτίες του εμφανίστηκαν πριν από αρκετά χρόνια.
Ο οικονομολόγος Mark Boldger αναφέρθηκε στη σιωπηρή παραίτηση ήδη από το 2009, ενώ οι «συνήθεις ύποπτοι» αυτής είναι οι χαμηλοί μισθοί, τα εξαντλητικά ωράρια, η ελλιπής υποστήριξη από τον άμεσα προϊστάμενο και η τοξική εταιρική κουλτούρα. Η πανδημία αποτέλεσε έναν καταλύτη που επιτάχυνε τις εξελίξεις.
Σήμερα, η πλειονότητα των εργαζομένων στον πλανήτη παρουσιάζει χαμηλά επίπεδα δέσμευσης και θεωρείται ότι έχει σιωπηρά παραιτηθεί. Σύμφωνα με την παγκόσμια έρευνα της εταιρείας Gallup σε δείγμα 122.000 εργαζομένων σε 160 χώρες, τα επίπεδα δέσμευσης αποτυπώνονται ως εξής:
- 23% είναι δεσμευμένοι στην εργασία τους, βρίσκουν νόημα στο αντικείμενο με το οποίο απασχολούνται, και είναι συνδεδεμένοι με την ομάδα τους και τον οργανισμό.
- 59% δεν είναι δεσμευμένοι και έχουν σιωπηρά παραιτηθεί, καθώς έχουν μεν μία θέση εργασίας αλλά κοιτάζουν το ρολόι ώστε να περάσει η ημέρα, και πάρα τη χαμηλή τους παραγωγικότητα, είναι πιθανό να νιώθουν άγχος και εξουθένωση καθώς αισθάνονται αποσυνδεδεμένοι από το εργασιακό τους περιβάλλον.
- 18% όχι μόνο δεν είναι δεσμευμένοι αλλά είναι ενεργά αποσυνδεδεμένοι, συχνά βλάπτουν τον οργανισμό και εναντιώνονται στους στόχους του, ενώ η εμπιστοσύνη μεταξύ εργοδότη και εργαζομένων έχει διαρραγεί.
Παρότι το φαινόμενο είναι παγκόσμιο, ο τρόπος που εκδηλώνεται από χώρα σε χώρα καθώς και οι αιτίες του ενδέχεται να διαφέρουν. Είναι δεδομένο ότι ανά τον κόσμο υπάρχουν διαφορετικές εργασιακές κουλτούρες, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες, και αγορές εργασίας.
Η νεολαία της Κίνας έχει κουραστεί να δουλεύει από τις 9 το πρωί ως τις 9 το βράδυ, 6 ημέρες την εβδομάδα το γνωστό «996» που ενίοτε γίνεται «007», δηλαδή λίγες στιγμές ξεκούρασης το 7ήμερο.
Η νεολαία της Κίνας φαίνεται ότι έχει κουραστεί από την εργασιακή κουλτούρα γνωστή ως «996»: ότι πρέπει να δουλεύεις από τις 9 το πρωί ως τις 9 το βράδυ, 6 ημέρες την εβδομάδα. Η κουλτούρα αυτή είναι εξαιρετικά δημοφιλής στις εταιρείες τεχνολογίας και ενίοτε μετατρέπεται σε «997» ή και «007». Οι εργαζόμενοι, δηλαδή, δεν σταματάνε να δουλεύουν με εξαίρεση λίγες στιγμές ξεκούρασης για ένα μεσημεριανό υπνάκο στο γραφείο, που αποτελεί μια αρκετά δημοφιλή πρακτική στην Κίνα.
Οι ρίζες αυτής της εργασιακής κουλτούρας βρίσκονται στον κομφουκιανισμό, ο οποίος εστιάζει στην προσωπική δεοντολογία, την ηθική, αλλά και τη θυσία της προσωπικής επιτυχίας στον βωμό του δημόσιου συμφέροντος, με απώτερο στόχο την επίτευξη της κοινωνικής αρμονίας. Αυτή η φιλοσοφία διδάσκεται στα σχολεία της Κίνας και μεταφέρεται στον εργασιακό χώρο. Πρόκειται για μία επίπονη εργασιακή ηθική.
Φαίνεται πως οι εργαζόμενοι στην Κίνα βρίσκονται στο μέσο μίας διελκυστίνδας. Αφενός πιέζονται να δουλέψουν σκληρά, όχι μόνο λόγω του «996» αλλά και διότι το εργατικό δυναμικό της χώρας αναμένεται να μειωθεί κατά 35 εκατομμύρια τα επόμενα χρόνια. Αφετέρου η πανδημία τους έδωσε τον χρόνο να αναθεωρήσουν τις εργασιακές εβδομάδες 70 ωρών. Με δεδομένο ότι το κόστος ζωής έχει εκτοξευθεί δυσανάλογα προς τους μισθούς, πολλοί πιστεύουν ότι δεν αξίζει να εργάζονται με τους ρυθμούς των προγόνων τους.
Ως απάντηση, δημιουργήθηκε το κίνημα «tang ping», μεταφραζόμενο ως «lying flat», και ελληνιστί «μένω ξαπλωμένος»!
Τον Απρίλιο του 2021, ένας Κινέζος δημοσίευσε στο κινεζικό διαδικτυακό φόρουμ Βaidu Tieba ότι «για δύο χρόνια απασχολούμαι μόνο σε δουλειές μερικής απασχόλησης, διατηρώ μία απλή ζωή. Δεν σκοπεύω να παντρευτώ, να κάνω παιδιά ή να αγοράσω διαμέρισμα». Με τον τρόπο αυτό, όρθωσε ανάστημα απέναντι στους σημαντικότερους παράγοντες άγχους της σύγχρονης κινεζικής κοινωνίας (άραγε και της ελληνικής;). Μάλιστα, στη δημοσίευση αυτή αναφέρθηκε στους αρχαίους Ελληνες κυνικούς φιλόσοφους, γράφοντας ότι «θα μπορούσα να κοιμάμαι στο πιθάρι μου και να κάνω ηλιοθεραπεία». Κομφούκιος – Διογένης: 0-1.
Οπως θα περίμενε κανείς, η ανάρτηση αυτή έχει σβηστεί. Το κίνημα tang ping έχει λάβει μεγάλη έκταση με τα κρατικά μέσα ενημέρωσης να το κατακρίνουν σφοδρά και τις σχετικές ομάδες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης να σφραγίζονται η μία μετά την άλλη. Ο ίδιος ο Σι Τζινπίνγκ προειδοποιεί στο περιοδικό του Κομμουνιστικού Κόμματος για τους κινδύνους αυτού του κινήματος – και να «αποφεύγουν την ξάπλα»!
Παρότι το ανώτατο δικαστήριο της Κίνας αποφάσισε ότι το «996» είναι πλέον παράνομο, οι Κινέζοι εξακολουθούν να θεωρούν ότι αδικούνται. Παραιτούμενοι σιωπηρά, αρνούνται να δουλέψουν υπερωρίες, κάνουν συχνά διαλείμματα στην τουαλέτα όπου παίζουν με τα κινητά τους τηλέφωνα, και εκτελούν τη δουλειά τους με προχειρότητα.
Η σιωπηρή παραίτηση είναι μία μορφή διαμαρτυρίας απέναντι στην αδικία και την εκμετάλλευση που νιώθουν ότι βιώνουν οι εργαζόμενοι, η οποία πληγώνει την οικονομία της Κίνας, αλλά είναι και σύμπτωμα δυστυχίας για τους ανθρώπους. Το αίσθημα εκμετάλλευσης αποτυπώνεται και στον πιο πρόσφατο νεολογισμό που εξαπλώνεται στην Κίνα: τον «humineral», αποτελούμενο από τις λέξεις άνθρωπος (human) και ορυκτό (mineral). Οπως και τα ορυκτά, έτσι και οι εργαζόμενοι στην Κίνα νιώθουν ότι αντιμετωπίζονται ως μέσα, στα οποία γίνεται επένδυση ώστε να αποδώσουν το μέγιστο, και κατόπιν της πλήρους αξιοποίησής τους, απορρίπτονται με τον πιο οικονομικό τρόπο.
Η σιωπηρή παραίτηση στις ΗΠΑ
Πολλοί έχουν υποστηρίξει ότι η αμερικανική κοινωνία βασίζεται στην προτεσταντική εργασιακή ηθική, η οποία εξυμνεί την πειθαρχία και τη σκληρή δουλειά ως προϋποθέσεις επιτυχίας. Το βασικό δόγμα είναι ότι ο πόνος και η επιτυχία είναι έννοιες αλληλένδετες: όσο περισσότερο υποφέρεις τόσο περισσότερο αξίζεις την επιτυχία. Η ιδέα αυτή μεταφέρεται από γενιά σε γενιά, καθώς οι εργαζόμενοι που υπέφεραν ώστε να πετύχουν θεωρούν ότι το ίδιο πρέπει να βιώσουν και οι επόμενοι. Επομένως, η εταιρική κουλτούρα στις ΗΠΑ ενθαρρύνει τους νέους εργαζόμενους να θυσιάζουν τον χρόνο τους για χάρη της εργασίας και της επιτυχίας τους.
Ο διαχωρισμός της δουλειάς από το «εγώ» είναι ένα ισχυρό νέο μήνυμα για πολλούς Αμερικανούς, το οποίο φαίνεται να αναστατώνει την επιχειρηματική κοινότητα.
Ωστόσο, η σιωπηρή παραίτηση υιοθετεί μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση της σχέσης των εργαζομένων με τη δουλειά. Η δουλειά είναι απλώς δουλειά! Δεν είναι συνώνυμη της αξίας ή της ταυτότητας των ανθρώπων. Αυτός ο διαχωρισμός της δουλειάς από το «εγώ» είναι ένα ισχυρό νέο μήνυμα για πολλούς Αμερικανούς, το οποίο –όπως και στην Κίνα– φαίνεται να αναστατώνει την επιχειρηματική κοινότητα.
Η τελευταία γενιά που εντάχθηκε στον εργασιακό στίβο, γνωστή και ως Gen-Z (γεννημένη μετά το 1997), φαίνεται να αποτελεί την αιχμή του δόρατος στο κίνημα της σιωπηρής παραίτησης, σύμφωνα με τα στοιχεία της Gallup. Οι νέοι εικοσάχρονοι στις ΗΠΑ είδαν τις προηγούμενες γενιές να υποφέρουν κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, και είναι πλέον δύσπιστοι απέναντι στο εκάστοτε όραμα που προωθούν οι επιχειρήσεις. Επίσης, δεν νιώθουν ότι πρέπει να εργάζονται περισσότερο από όσο αμείβονται. Η φράση «act your wage», δηλαδή «δούλεψε ανάλογα με τον μισθό σου» είναι η… ίδια όψη του νομίσματος. Ο στόχος τους είναι η ισορροπία μεταξύ της ζωής και της εργασίας.
Η μεγάλη εικόνα στην Ευρωπαϊκή Ενωση
Για την κατανόηση της σιωπηρής παραίτησης στην Ε.Ε. πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι υπάρχει μεγαλύτερη προσφορά για εργασία και όχι επαρκής ζήτηση. Οπως φαίνεται στο παρακάτω γράφημα, ο δείκτης κενών θέσεων εργασίας την τελευταία δεκαετία βρίσκεται σε ανοδική πορεία. Οι κενές αυτές θέσεις αφορούν επαγγέλματα διαφορετικών επιπέδων εξειδίκευσης όπως προγραμματιστές, πωλητές καταστημάτων και μεταφορείς εμπορευμάτων.
Η μεγάλη εικόνα έχει επιπτώσεις τόσο για τους εργοδότες όσο και για τους εργαζόμενους. Από την πλευρά των εργοδοτών, η δυσκολία στην εξεύρεση εργαζομένων και ειδικά με τις κατάλληλες δεξιότητες είναι δεδομένη. Ερευνα που περιλάμβανε το Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γαλλία και τη Γερμανία έδειξε ότι περισσότερο από 60% των στελεχών που διαχειρίζονται προσλήψεις, δηλώνουν ότι η εξεύρεση εργαζομένων με τις απαιτούμενες δεξιότητες είναι δύσκολη, αλλά και ότι οι νέοι εργαζόμενοι αποχωρούν γρήγορα από τις επιχειρήσεις.
Από την πλευρά των εργαζομένων, υπάρχει τόσο η δυνατότητα να αλλάξει κάποιος δουλειά ευκολότερα από ό,τι στο παρελθόν όσο και να παραμείνει σε μία θέση δουλεύοντας στον βαθμό που εκτιμά ότι απαιτείται. Αν λάβουμε υπόψη ότι πολλοί εργαζόμενοι δεν εμπνέονται από το αντικείμενο εργασίας και δεν πιστεύουν ότι αμείβονται επαρκώς για τη δουλειά τους ενώ το κόστος ζωής έχει ανέβει σημαντικά, δεν προκαλεί έκπληξη η θεωρία ότι οι περισσότεροι και στην Ευρώπη δεν είναι δεσμευμένοι στην εργασία τους.
Το φαινόμενο παρουσιάζεται εντονότερα στην Ευρώπη σε σύγκριση με τις υπόλοιπες περιοχές του πλανήτη. Αν λάβουμε υπόψη τα στοιχεία της Gallup, μόλις το 13% των εργαζομένων στη γηραιά ήπειρο θεωρεί πως είναι δεσμευμένο, ενώ τα ποσοστά είναι εξαιρετικά χαμηλά στον πυρήνα των κρατών της Ε.Ε., ήτοι στην Ιταλία, τη Γαλλία, και την Ισπανία. Το γεγονός αυτό θα πρέπει να προβληματίσει τους ηγέτες της Ευρωζώνης, καθώς είναι άμεσα συνυφασμένο με το μέλλον της οικονομίας της.
Συμπερασματικά, παρότι το φαινόμενο της σιωπηρής παραίτησης εκδηλώνεται σε διαφορετικές συνθήκες σε κάθε χώρα, και τα επίπεδα δέσμευσης των εργαζομένων ποικίλλουν, φαίνεται ότι τα αίτια ανά τον κόσμο είναι παρόμοια: χαμηλοί μισθοί ως προς το τοπικό κόστος ζωής, έλλειψη ισορροπίας εργασίας και προσωπικής ζωής, περιορισμένη υποστήριξη και αναγνώριση από προϊσταμένους και επιχειρήσεις, και τοξική εργασιακή κουλτούρα.
Οι εργαζόμενοι ανά τον κόσμο διαμαρτύρονται και αντιδρούν, είτε αυτό λέγεται «tang ping» στην Κίνα, «act your wage» στις ΗΠΑ, ή «thank you next στους εργοδότες» στην Ελλάδα. Διεκδικούν μια καλύτερη ισορροπία στην εργασιακή τους σχέση, είναι όμως αμφίβολο αν εκφάνσεις του φαινομένου όπως η σιωπηρή παραίτηση είναι μακροπρόθεσμα μια ωφέλιμη στάση για τους ίδιους. Αναλογιζόμενοι τις συνέπειες στους πολίτες, στις επιχειρήσεις, και στην οικονομία των κρατών, το φαινόμενο αποτελεί μία εξαιρετικά σημαντική πρόκληση για όλες τις χώρες και προφανώς και για τη δική μας – στην οποία θα επικεντρωθούμε στο επόμενο μέρος του αφιερώματος.
*Καθηγητής Διοίκησης Ανθρώπινου Δυναμικού, Αμερικανικό Κολλέγιο Ελλάδος