Γιατί να μας απασχολεί σήμερα ο Τζον Φιτζέραλντ Κένεντι; Τι διαφορετικό είχε ο 35ος πρόεδρος των ΗΠΑ από τόσους άλλους πριν και μετά, ώστε να προκαλεί τη σχεδόν θεοποίησή του από τους συμπατριώτες του και κάποτε να εμπνέει λαούς σε διάφορες γωνιές της Γης να δώσουν το όνομά του σε οικισμούς, δρόμους και πλατείες; Η θητεία του JFK διήρκεσε μόλις 1.036 ημέρες – λιγότερο από τρία χρόνια. Ο ίδιος δεν πρόλαβε να δει τους καρπούς των πρωτοβουλιών του, όπως η πρώτη προσσελήνωση, που σφράγισε τη «νίκη» εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης στον αγώνα για την κατάκτηση του διαστήματος, ή ο αγώνας για τα δικαιώματα των μαύρων συμπολιτών του.
Στις δεκαετίες που ακολούθησαν εκείνο το ματωμένο μεσημέρι της 22ας Νοεμβρίου 1963 στο ηλιόλουστο Ντάλας, άφθονες αποκαλύψεις για τη «σκοτεινή πλευρά» του JFK, καθώς και της άμεσης και ευρύτερης οικογένειάς του, θα μπορούσαν να είχαν οδηγήσει στην αποκαθήλωσή του. Και όμως, ο μύθος του προέδρου Κένεντι παραμένει ζωντανός, 60 χρόνια μετά τη δολοφονία του. Αυτό οφείλεται σε πολλούς παράγοντες. Μεταξύ αυτών είναι το ότι η δολοφονία, η οποία επαναλαμβάνεται σε μια ατελείωτη λούπα μπροστά στα μάτια όλου του κόσμου (είτε ζούσαν εκείνη την ημέρα είτε είναι νέοι σήμερα), συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση του κόσμου στον οποίο ζούμε.
Εν ζωή, ο Τζον Κένεντι, από νεαρός γερουσιαστής, πριν εκλεγεί πρόεδρος στα 43 του, ασκούσε μεγάλη γοητεία – και σε ανθρώπους και στην «κάμερα», η οποία τον λάτρεψε. Ο θάνατός του –βίαιος, άμεσος, αμείλικτος, σε δημόσια θέα– είχε τη δύναμη αρχαίου μύθου. Το απόλυτο θέαμα ενός σπουδαίου προσώπου να δολοφονείται προκαλούσε δέος και ηδονή, το «έλεος» και τον «φόβο» της τραγωδίας, εγείροντας αρχέγονες φοβίες και ανασφάλειες βαθιά μέσα στον καθένα. Σε όλη την Ιστορία υπήρχαν δημόσιες εκτελέσεις σημαντικών και ασήμαντων προσώπων, και οι περιγραφές και οι απεικονίσεις από αυτόπτες μάρτυρες συγκλόνιζαν το πάντα διψασμένο για θέαμα κοινό. Η δολοφονία του Κένεντι μας έκανε να καταλάβουμε τη δύναμη που αποκτούσε ο καθένας όταν, με μια φθηνή κάμερα, μπορούσε να απαθανατίζει ο ίδιος την κάθε στιγμή – ιστορική ή προσωπική. Η ταινία του ερασιτέχνη κινηματογραφιστή Άμπραχαμ Ζαπρούντερ έτυχε να καταγράψει σε 26,6 δευτερόλεπτα την πομπή ανοιχτών αυτοκινήτων να περνάει μέσα από θαυμαστές του προέδρου πριν τον πλήξουν οι σφαίρες, τη στιγμή της σφαγής και τη χαοτική απόδραση του οχήματος με τον λαβωμένο ηγέτη στην αγκαλιά της συζύγου του, με το κρανίο του διαλυμένο. Καρέ από την ταινία δόθηκαν στη δημοσιότητα αμέσως, σχηματίζοντας τις εικόνες που κράτησαν στο μυαλό τους άνθρωποι σε όλο τον κόσμο. Η ίδια η ταινία δημοσιοποιήθηκε αργότερα και εγκαταστάθηκε στη συλλογική συνείδηση σαν μαρτυρία του καθενός. Τότε, ή κάποια στιγμή αργότερα, γίναμε όλοι αυτόπτες μάρτυρες. Κι ας μην πατήσαμε ποτέ στο Ντάλας.
Η ταινία της ζωής και του θανάτου του JFK, της «μαρτυρίας» του καθενός, δεν ξεκίνησε και δεν τελείωσε με τη δολοφονία. Η σκηνοθεσία του δράματος είχε αρχίσει πολλά χρόνια πριν, όταν ο πατριάρχης της οικογένειας, ο Αμερικανο-Ιρλανδός καθολικός επιχειρηματίας και πρώην πρεσβευτής των ΗΠΑ στο Λονδίνο, Τζόζεφ Κένεντι, αποφάσισε να κάνει έναν από τους γιους του πρόεδρο των ΗΠΑ. Στήριξε την πολιτική καριέρα του Τζον με χρήμα, επιμονή και τέχνη. Μεταξύ των «διαπιστευτηρίων» του υποψηφίου ήταν η απόκτηση βραβείου Πούλιτζερ για ένα βιβλίο πολιτικών ανδρών (γραμμένο με τη σημαντική συμβολή του μετέπειτα λογογράφου του JFK, Τεντ Σόρενσον) και μια ταινία του Χόλιγουντ βασισμένη στην περιπέτειά του ως κυβερνήτη μιας τορπιλακάτου και στην ηρωική προσπάθειά του να οδηγήσει το πλήρωμα σε ασφαλές σημείο όταν το σκάφος βυθίστηκε από σύγκρουση με γιαπωνέζικο πλοίο το 1941. Σε μια φωτογενή, χαρισματική παρουσία, λοιπόν, ο JFK συνδύαζε τον διανοούμενο με τον άνθρωπο της δράσης (που αρέσει τόσο στους Αμερικανούς και άλλους). Σε αυτή τη στέρεη βάση ο Κένεντι μπορούσε να στηρίξει και την υψηλής έμπνευσης ρητορική του στη διεκδίκηση της προεδρίας και στη διάρκεια της θητείας του.
Μνήμες αρχαίας τραγωδίας
Η σκηνοθεσία της εικόνας του Κένεντι έγινε ακόμη πιο σημαντική από τη στιγμή του θανάτου του. Η χήρα του, Τζάκι, με το ματωμένο ροζ Σανέλ ταγέρ, ενσάρκωνε μνήμες από αρχαία τραγωδία. Δεν έμεινε, όμως, στον παθητικό ρόλο μιας Ανδρομάχης που θρηνεί τον πεσμένο, ατιμασμένο Έκτορα, αλλά ανέτρεξε στη δημοσιογραφική πείρα που είχε αποκτήσει πριν από τον γάμο της για να καθορίσει κρίσιμες λεπτομέρειες του δημόσιου θεάματος του πένθους και της ταφής του νεκρού προέδρου. Με τα μικρά παιδιά τους δίπλα της, η Τζάκι αποτέλεσε κεντρικό πρόσωπο –καθρέφτης και σύμβολο– για τον πόνο και τον φόβο που ένιωθαν όσοι παρακολουθούσαν, όσοι είχαν ζήσει τέτοια απώλεια, όσοι φοβούνταν για δικούς τους ανθρώπους και για το μέλλον των παιδιών τους. Μπορεί η Τζάκι να κινήθηκε ενστικτωδώς, παρότι μέσα στο στενό πλαίσιο μιας δημόσιας τελετουργίας. Η μετέπειτα παρέμβασή της, όμως, ήταν ακόμη πιο καθοριστική για την παρακαταθήκη του Κένεντι. Αυτή κατασκεύασε την εικόνα της Κάμελοτ, του μυθικού αγγλικού βασιλείου του Αρθούρου και της συζύγου του Γκουινεβίρ, με τους Ιππότες της Στρογγυλής Τραπέζης, όπως τουλάχιστον το παρουσίαζε ένα δημοφιλές μιούζικαλ στο Μπροντγουέι. Έτσι, έμεινε στη συλλογική μνήμη η φράση από ένα από τα τραγούδια του έργου, «Ας μην ξεχαστεί ότι για μια σύντομη, λαμπρή στιγμή υπήρξε η Κάμελοτ», είπε η κ. Κένεντι σε δημοσιογράφο που αυτή είχε καλέσει για συνέντευξη, λέγοντας ότι ο στίχος ήταν από το αγαπημένο τραγούδι του αείμνηστου συζύγου της. Αυτή η εικόνα κυριάρχησε, παρά τα χρόνια που πέρασαν. Η γοητεία που η οικογένεια Κένεντι συνεχίζει να ασκεί στην κοινή γνώμη, αλλά και τα πάθη των μελών της την καθιέρωσαν ως ό,τι πιο κοντινό έχουν οι ΗΠΑ σε βασιλική οικογένεια. Παρά την πιο σοβαρή αποτίμηση της εποχής του JFK από ιστορικούς, η εικόνα μιας παραμυθένιας Κάμελοτ παραμένει ισχυρή. Όπως και η σαγήνη της «κατάρας των Κένεντι», με τους πρόωρους θανάτους, τις ασθένειες, τις εξαρτήσεις και κάθε λογής σκάνδαλο.
Γύρω από τη δολοφονία στο Ντάλας χτίστηκε και μια αειθαλής βιομηχανία συνωμοσιολογίας με τίτλο «Ποιος πράγματι σκότωσε τον Κένεντι;». Σενάρια συνωμοσίας πάντα αναδύονται μετά από ένα σημαντικό γεγονός. Και θα συνεχίσουν να υπάρχουν, για τον απλό λόγο ότι πολύ συχνά αυτά που ζούμε είναι συνέπεια κάποιας επιτυχούς ή όχι σύμπραξης δυνάμεων που αδυνατούμε να γνωρίζουμε, πόσω μάλλον να ελέγχουμε. Όμως, και όταν είναι απλή η εξήγηση ενός γεγονότος, όσες αποδείξεις και αν υπάρχουν, θα βρίσκονται άνθρωποι που πιστεύουν ότι κάποιοι κρύβουν την αλήθεια. Στην περίπτωση του Κένεντι, η δολοφονία σαν γεγονός ιστορικής σημασίας, οι πολιτικές και κοινωνικές φουρτούνες της εποχής, το κύμα συλλογικής και προσωπικής ανασφάλειας που είχε αρχίσει να φουντώνει και πριν από τη μοιραία ημέρα, δεν «έδεναν» με την εικόνα του φερόμενου ως δολοφόνου Λι Χάρβεϊ Όσβαλντ – ενός δύσθυμου, απροσάρμοστου, κοκαλιάρη λευκού Αμερικανού που είχε υπηρετήσει και ως πεζοναύτης. Στο μυαλό πολλών έπρεπε να εμπλέκονταν η CIA ή άλλες σκοτεινές δυνάμεις των ΗΠΑ, οι Σοβιετικοί ή/και οι Κουβανοί, η Μαφία – ό,τι ήθελε ο καθένας. Και αφού όλοι ήταν μάρτυρες, όλοι έγιναν και κριτές. Διψούσαν να επιβεβαιώσει κάποιος τις υποψίες τους. Στην προκειμένη περίπτωση, όποια και αν είναι η αξία των ερωτημάτων και των ευρημάτων αυτών των ακούραστων κυνηγών της αλήθειας, το σημαντικό είναι ότι η συνωμοσιολογία κρατάει ζωντανό τον μύθο του Κένεντι. Πολλές ταινίες, με κορυφαία το JFK του Όλιβερ Στόουν (1991), με την πειστική παραμόρφωση στοιχείων και νέες ερμηνείες παλιών σκηνών, προκαλούν νέο ενδιαφέρον για τη δολοφονία και τις σκοτεινές δυνάμεις που φέρονται να τη διέταξαν.
Οι ΗΠΑ σε κρίσιμη καμπή
Υπάρχει ισχυρός λόγος γι’ αυτό το έντονο προσωπικό αλλά και συλλογικό ενδιαφέρον. Πέρα από το συναρπαστικό γεγονός της δολοφονίας του ηγέτη και της ταύτισης με την πονεμένη χήρα και τα μικρά παιδιά, οι ΗΠΑ εκείνη τη στιγμή βρίσκονταν σε μια κρίσιμη καμπή, σε όλα τα μέτωπα. Στη διεθνή σκηνή, ο Ψυχρός Πόλεμος κυριαρχούσε. Μόλις δύο χρόνια νωρίτερα, ο κόσμος έφθασε στο χείλος της πυρηνικής καταστροφής όταν μαθεύτηκε ότι οι Σοβιετικοί είχαν τοποθετήσει πυρηνικά όπλα στην Κούβα – σε απάντηση γι’ αυτά που η Μόσχα έλεγε ότι το ΝΑΤΟ είχε εγκαταστήσει στην Τουρκία και την Ιταλία. Προηγουμένως, στις πρώτες ημέρες της θητείας του, ο Κένεντι είχε εγκρίνει σχέδιο ανατροπής της κυβέρνησης Κάστρο – το οποίο εξελίχθηκε σε φιάσκο όταν οι κουβανικές δυνάμεις σκότωσαν ή αιχμαλώτισαν τους επίδοξους αντεπαναστάτες στον Κόλπο των Χοίρων. Λίγους μήνες πριν από τη μοιραία επίσκεψη στο Ντάλας, ο Κένεντι δοξάστηκε στο Βερολίνο, όπου είχε πάει μετά την ανέγερση του Τείχους και την επιτυχή αερογέφυρα των Δυτικών, που κράτησαν τη δυτική πλευρά της πόλης ελεύθερη. Στη Νοτιοανατολική Ασία οι ΗΠΑ είχαν αρχίσει να εμπλέκονται στο Βιετνάμ, διαπράττοντας το ένα λάθος μετά το άλλο. Αργότερα, στη θητεία του διαδόχου του Κένεντι, Λίντον Τζόνσον, η Αμερική βρέθηκε σε ένα αιματηρό τέλμα που στοίχισε τις ζωές πάνω από 58.000 Αμερικανών στρατιωτών και πάνω από 3 εκατ. Βιετναμέζων. Η εμπλοκή αυτή δίχασε την αμερικανική κοινωνία και η ήττα έπληξε σοβαρά την εικόνα των ΗΠΑ στον κόσμο και την αυτοπεποίθηση του έθνους, που είχε σηκώσει το βάρος της νίκης σε δύο παγκόσμιους πολέμους. Επιπλέον, όταν ο JFK κήρυξε την αρχή του Διαστημικού Προγράμματος, που είχε στόχο την προσσελήνωση Αμερικανών έως το τέλος της δεκαετίας του ’60, η Σοβιετική Ένωση είχε σημαντικό προβάδισμα.
Στο εσωτερικό, ο Κένεντι είχε αρχίσει να στηρίζει τον αγώνα για την εξάλειψη διακρίσεων κατά των μαύρων πολιτών. Έναν αιώνα μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο και την απελευθέρωση των τελευταίων σκλάβων, η στέρηση δικαιωμάτων και η καταπίεση των μαύρων συνεχίζονταν με πολλούς τρόπους, κυρίως στις νότιες πολιτείες αλλά και σε όλη τη χώρα γενικώς. Στον Νότο, πολιτικοί του Δημοκρατικού Κόμματος του Κένεντι αντιστέκονταν σε προσπάθειες να καταργηθούν οι διακρίσεις. Το ζήτημα προκαλούσε μεγάλες εντάσεις, οδηγώντας σε δολοφονίες πολλών μαύρων και κάποιων λευκών που τους στήριζαν.
Αbebaiothta και συμβολισμός
Στις αρχές της δεκαετίας του ’60, οι ΗΠΑ βρίσκονταν στο πέρασμα από μια φαινομενική σταθερότητα που εκπροσωπούσε ο ήρωας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, πρόεδρος Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, σε μια πολύ πιο ταραγμένη κοινωνία και στη νέα γενιά του χαρισματικού διανοουμένου-πολεμιστή και των στενών συμβούλων του, οι οποίοι πίστευαν ότι θα διαμόρφωναν τον κόσμο όπως αυτοί ήθελαν. Όμως ο κόσμος άλλαζε τάχιστα, αναγκάζοντάς τους να τρέχουν να προλάβουν τις συνέπειες. Η συνεχής ένταση αυτή ήταν φανερή στη διαμάχη του Κένεντι με τον πολύπειρο Νικίτα Χρουστσόφ και στις θύελλες που προκαλούσαν στο εσωτερικό των ΗΠΑ οι κινητοποιήσεις υπέρ των μαύρων. Τότε, επίσης, η ταχεία εξάπλωση της οπτικοακουστικής τεχνολογίας άλλαζε τη σχέση του καθενός με την Ιστορία, αλλά και την αίσθηση του εαυτού του στον κόσμο. Ο Ζαπρούντερ, ο Ρωσοεβραίος μετανάστης επιχειρηματίας που τράβηξε τα πιο διάσημα 26,6 δευτερόλεπτα στην ιστορία του κινηματογράφου, ήταν ένας από τα περίπου 32 άτομα που κατέγραψαν τη σκηνή της δολοφονίας. Έκτοτε, όλοι γίναμε ρεπόρτερ και ιστορικοί, όλοι αναλυτές, όλοι ηδονοβλεψίες και θύματα. Οι εικόνες του φόνου του Κένεντι, που θα πιστεύαμε ότι αποτελούν απόδειξη του τι έγινε, διυλίζονται και αναλύονται ώστε να «επιβεβαιώσουν» και τις πιο εξωφρενικές θεωρίες. Μπροστά σε αυτόν τον χείμαρρο, οι Αρχές δεν δείχνουν αποφασισμένες, αφήνοντας ρωγμές στην αίσθηση της πραγματικότητας. Η δολοφονία και η αβεβαιότητα που αυτή συμβολίζει και εντείνει, προκαλούν καχυποψία για όλα όσα βλέπουμε και ακούμε. Δεν πιστεύουμε κανέναν με τον οποίο διαφωνούμε. Δεν πιστεύουμε τα κράτη, τα οποία «κρύβουν κάτι», σύμφωνα με αμέτρητες ταινίες και τηλεοπτικές σειρές. Ο JFK, ως σελέμπριτι πολιτικός στην πρώιμη εποχή της πανταχού παρούσας κάμερας, είναι ο πρώτος πρωταγωνιστής του κατακερματισμένου σημερινού κόσμου, όπου οι λίγοι αποκτούν υπέρμετρη δημοσιότητα, για οποιονδήποτε λόγο, και όλοι οι άλλοι μπορούμε να τους παρακολουθούμε από κοντά. Σήμερα, δεν χρειάζεται να πείθει κάποιος ότι είναι διανοούμενος ή ήρωας για να εκλεγεί. Αρκεί να «υπάρχει» στην οθόνη για να εκλεγεί «πλανητάρχης», πρωθυπουργός ή αρχηγός κόμματος.
Ο Κένεντι μας απασχολεί και σε άλλο σημείο με ισχυρό συμβολισμό. Ως θύμα βασιλοκτονίας, ο τόσο μακρινός αρχηγός γίνεται κομμάτι της ζωής όλων – σύμβολο της ματαιότητας των μεγαλείων και θύμηση θανάτου. Αλλά και υπενθύμιση ότι εμείς, τουλάχιστον, ζούμε.
Και όμως, πέρα από τα αρχέγονα πάθη και την περιέργεια που η ζωή και ο θάνατος του JFK προκαλούν, για πολλούς τότε και σήμερα υπάρχει και μια νοσταλγία για κάτι που χάθηκε, ίσως και κάποιος πόθος για κάτι καλύτερο απ’ αυτά που ζούμε. Για πολλούς (στις ΗΠΑ αλλά και σε πολλές γωνιές της Γης) ο Τζον Κένεντι εκπροσωπούσε και τον ηγέτη που θα θέλαμε να έχουμε και μια Αμερική που θα θέλαμε να υπάρχει. Με τον πρόωρο θάνατό του δεν χρεώνεται τις αποτυχίες της θητείας του. Θυμόμαστε αυτά που έκανε (όπως η ίδρυση του Peace Corps) και που υποσχέθηκε, κι ας απέτυχαν, κι ας τα ολοκλήρωσαν άλλοι (επί Τζόνσον κλιμακώθηκε ο Πόλεμος του Βιετνάμ, αλλά σημειώθηκε και πρόοδος στη βελτίωση των δικαιωμάτων των μαύρων. Επί Ρίτσαρντ Νίξον έγινε η πρώτη προσσελήνωση ανθρώπων –Αμερικανών– το 1969).
Και ο λόγος που θυμόμαστε τα επιτεύγματα του Τζον Κένεντι, ο λόγος που θρηνούμε και που θα θέλαμε να υπήρχαν τέτοιοι ηγέτες, πιθανότατα οφείλεται στον λυρισμό της ρητορικής του. Ο JFK δεν ξεχωρίζει μόνο για τη χαρισματική εικόνα και τις πράξεις του, για τον θάνατο και τη μυθοπλασία της οικογένειας και των φίλων του, αλλά και επειδή τα λόγια του έχουν τη δύναμη να μας αγγίζουν μέσα από τον χρόνο, να δείχνουν ότι ένας άλλος κόσμος είναι πιθανός. Όσο και αν συμμετείχαν άλλοι στη συγγραφή των λόγων του, όσο και αν είναι φανερό ότι το όνομα Κένεντι είναι εμπορεύσιμο προϊόν, όσο και αν η ιστορική μελέτη δείχνει ότι η παρακαταθήκη του δεν είναι τόσο σημαντική όσο η φήμη του, η ρητορεία του JFK μάς επιτρέπει να πιστεύουμε ότι ένας κόσμος πιο δίκαιος και δημοκρατικός μπορεί να υπάρξει. Και αυτό επαρκεί για να κρατάει ζωντανό τον μύθο του.