Μας υποσχέθηκαν το πιο αποφασιστικό χτύπημα για την εξόντωση του κορωνοϊού «πιο σύντομα από ποτέ» στην ιστορία της ανθρωπότητας. Αλλά τι συμβαίνει ακριβώς με αυτόν τον μυθιστορηματικό αγώνα δρόμου με έπαθλο τη σωτηρία μας από την πανδημία και πόσο πραγματικό φως υπάρχει στην άκρη του τούνελ;
Tην ώρα που γράφεται αυτό το κείμενο, τα επιβεβαιωμένα περιστατικά COVID-19 παγκοσμίως έχουν ξεπεράσει κατά πολύ τα 6 εκατ. και οι θάνατοι τις 370.000. Ο ιός έχει αναχαιτιστεί έως έναν βαθμό από τα αυστηρά μέτρα που εφαρμόστηκαν σε δεκάδες χώρες, αλλά εξακολουθεί να βρίσκεται εκεί έξω, το ίδιο απειλητικός. Και η κούρσα του εμβολίου συνεχίζεται. Δεν είναι σχήμα λόγου. Κούρσα είναι η υπόθεση του εμβολίου, με αντίπαλο, όπως σε κάθε αγώνα ταχύτητας, τον χρόνο. Στην περίπτωση του κορωνοϊού, μάλιστα, o χρόνος σημαίνει ολοένα και περισσότερες απώλειες ανθρώπινων ζωών.
Σε όλο τον κόσμο σήμερα περίπου 220 πειραματικά εμβόλια δοκιμάζονται, στο πλαίσιο εκατό και πλέον ερευνών, στις οποίες συμμετέχουν ομάδες από φαρμακευτικούς κολοσσούς, εταιρείες βιοτεχνολογίας, πανεπιστήμια και ερευνητικά ινστιτούτα: ανάμεσά τους συγκαταλέγονται οι «συμμαχίες» της γερμανικής BioNTech και της αμερικανικής Pfizer (που δοκιμάζουν όχι ένα, αλλά τέσσερα εμβόλια), αλλά και της γαλλικής Sanofi με τη βρετανική GSK, oι Novavax, Inovio και Moderna στις ΗΠΑ, το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, η Merck στη Γερμανία, η κινεζική Sinovac, η Ακαδημία Ιατρικών Επιστημών του Στρατού της Κίνας και το Ινστιτούτο Βιολογικών Προϊόντων του Πεκίνου και της Γουχάν – ναι, εκεί από όπου ξεκίνησαν όλα…
© Yulia Reznikov/ Getty Images/ Ideal Image
Μoderna: εμβόλιο ή… πυροτέχνημα;
Καθημερινά κάτι γίνεται γνωστό, άλλοτε ενθαρρυντικό, άλλοτε όχι και τόσο. Δεν λείπουν βέβαια και τα πυροτεχνήματα: πριν από λίγες εβδομάδες, για παράδειγμα, η Moderna, με έδρα τη Μασαχουσέτη, γνωστοποίησε μέσω δελτίου Τύπου ότι έχει σημειώσει σημαντική πρόοδο στην ανάπτυξη του δικού της εμβολίου για τον κορωνοϊό, του mRNA-1273, το οποίο βασίζεται σε μια πρωτοπόρο τεχνική, τη Μessenger RNA. Μέσω αυτής, κατά κάποιον τρόπο δίνονται μέσω του εμβολίου «οδηγίες» στα κύτταρά μας να παραγάγουν πρωτεΐνες οι οποίες θα μοιάζουν στον ιό, έτσι ώστε να μη νοσήσουμε αλλά να αναπτύξουμε προστατευτικά αντισώματα που θα πολεμήσουν τον πραγματικό ιό. Με το mRNA-1273, λοιπόν, σύμφωνα με την εταιρεία, παρήχθησαν αντισώματα της COVID-19 στους 8 από τους 45 συμμετέχοντες στη δοκιμή. Προκλήθηκε, δηλαδή, ανοσοαπόκριση αντίστοιχη εκείνης που προκαλείται από τη φυσική λοίμωξη.
Tα χρηματιστήρια σε ΗΠΑ, Ιαπωνία και Γερμανία αντέδρασαν στην είδηση με ιαχές ενθουσιασμού και άνοδο αρκετών μονάδων, η τιμή της μετοχής της Moderna εκτινάχθηκε σε ύψη που ουδέποτε είχε δει έως τώρα και η αξία της εταιρείας αυξήθηκε κατά 7 δισ. δολάρια μέσα σε μόλις μία ημέρα. Όμως η ευφορία δεν διήρκεσε πολύ. Τα σχετικά στοιχεία δεν δημοσιεύτηκαν σε κάποιο έγκριτο ιατρικό περιοδικό, ως είθισται, ώστε να είναι διαθέσιμα σε όποιον ενδιαφέρεται και ανοιχτά σε αξιολόγηση από την επιστημονική κοινότητα. Πέρα από τις αντιρρήσεις επί της διαδικασίας, πάντως, δεν είναι λίγοι όσοι μίλησαν και για αθέμιτη κερδοσκοπία, με έναν ιερό σκοπό να γίνεται άλλοθι για χρηματιστηριακά μαγειρέματα… Συμβαίνουν, λοιπόν, και απρόοπτα σε αυτή την κούρσα, όπως στους αγώνες δρόμου: συχνά κάποιος δρομέας στραβοπατάει. Ενίοτε πέφτει κιόλας. Και αυτός ο αγώνας γίνεται στο πιο κακοτράχαλο έδαφος και μετ’ εμποδίων. Ο Tαλ Ζακς, επικεφαλής της επιστημονικής ομάδας της Moderna, το έχει διατυπώσει εύστοχα: «Το να προσπαθούμε να φτιάξουμε ένα εμβόλιο, εν μέσω πανδημίας, μέσα σε λίγους μήνες, είναι σαν να προσπαθούμε να πετάξουμε με ένα αεροπλάνο την ώρα που ακόμη το κατασκευάζουμε…».
Η Οξφόρδη «βλέπει» τον Σεπτέμβρη
Στη Βρετανία, στο Ινστιτούτο Τζένερ του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, το οποίο συνεργάζεται με τη φαρμακοβιομηχανία AstraZeneca, μια άλλη ερευνητική ομάδα εργάζεται άοκνα, με επικεφαλής την καθηγήτρια Σάρα Γκίλμπερτ, γκουρού των εμβολίων. «H πρώτη φάση των κλινικών δοκιμών σε ανθρώπους του εμβολίου μας, του ChAdOx1, το οποίο στηρίζεται σε μια αδρανοποιημένη μορφή του ιού του κοινού κρυολογήματος (του αδενοϊού), ξεκίνησε τον Απρίλιο, με περίπου 1.100 υγιείς ενήλικες εθελοντές. Η δεύτερη περιλαμβάνει και παιδιά, 5-12 ετών, καθώς και κάποιους εθελοντές άνω των 70 ετών, ενώ στην τρίτη θα εστιάσουμε αποκλειστικά σε άτομα ηλικίας άνω των 18 ετών. Η τρίτη και τελική φάση θα περιλαμβάνει ακόμα μεγαλύτερο αριθμό εθελοντών και στη διάρκειά της το ζητούμενο θα είναι να δούμε την αποτελεσματικότητα του εμβολίου στην προστασία από τον κορωνοϊό. Συνολικά, 10.260 Βρετανοί συμμετέχουν στην προσπάθειά μας», εξηγεί στο «Κ» η δρ Τόνια Τόμας, υπεύθυνη επικοινωνίας της ερευνητικής ομάδας του βρετανικού πανεπιστημίου.
Με βάση τα μέχρι τώρα εργαστηριακά αποτελέσματα, η προοπτική είναι καλή. Η δρ Γκίλμπερτ, μάλιστα, πριν από μερικές εβδομάδες εξέφρασε την αισιοδοξία της ότι με την κατάλληλη χρηματοδότηση το εμβόλιο θα μπορούσε να είναι διαθέσιμο ακόμα και τον Σεπτέμβριο. Αντίστοιχες ελπιδοφόρες προβλέψεις ακούγονται και από την Κίνα. Κανείς δεν μπορεί όμως να μιλήσει με σιγουριά. «Δεν τρέφουμε ψευδαισθήσεις», επισημαίνει η δρ Τόμας. «Πολλά από τα εμβόλια που κατά καιρούς δοκιμάζονται δεν “λειτουργούν”. Αν κάτι τέτοιο συμβεί και με το δικό μας –αν δεν προσφέρει την προσδοκώμενη προστασία έναντι στον κορωνοϊό–, θα επανεξετάσουμε τη μέθοδο που χρησιμοποιούμε τώρα και θα δοκιμάσουμε εναλλακτικές προσεγγίσεις: χορηγώντας, για παράδειγμα, διαφορετικές δόσεις. Aν ούτε αυτό αποδώσει, ενδεχομένως να αναγκαστούμε να σταματήσουμε το πρόγραμμα…»
Ο κορωνοϊός απασχολεί πλέον χιλιάδες ερευνητές σε όλο τον κόσμο, όπως εδώ την Κάθριν Μακμάχαν στο Beth Israel Deaconess Medical Center στη Βοστώνη. © Tony Luong/The New York Times
Δυσκολίες, δυσκολίες, δυσκολίες
Θεωρητικά, σύμφωνα με τους επιστήμονες, ο κορωνοϊός είναι «εύκολη λεία»: ένα σταθερό παθογόνο, που δεν δείχνει να μεταλλάσσεται – κάτι που θα έκανε ένα εμβόλιο λιγότερο αποτελεσματικό έως και άχρηστο. Θεωρητικά, οι χρηματοδοτήσεις που λαμβάνουν οι ερευνητικές ομάδες είναι τεράστια βοήθεια· μόνο στις ΗΠΑ, η κυβέρνηση σε συνεργασία με τον ιδιωτικό τομέα έχουν συστήσει ειδικό ταμείο, στο οποίο έχει ήδη διατεθεί το ποσό των 3,5 δισ. δολαρίων. Θεωρητικά πάντα, η προθυμία των πολιτών να συμμετάσχουν στις δοκιμές διευκολύνει τη διαδικασία· σχεδόν 20.000 άνθρωποι από όλο τον κόσμο έχουν δηλώσει συμμετοχή μόνο στην καμπάνια «1 Day Sooner» για τη στρατολόγηση εθελοντών. Στην πράξη, όμως, τα προβλήματα είναι αμέτρητα: επιστημονικά, πρακτικά αλλά και ηθικά.
«Παρά την πρόοδο που έχει ήδη συντελεστεί από αρκετές ερευνητικές ομάδες, μπορεί να χρειαστούν μήνες έως χρόνια μέχρι να δοκιμαστεί επαρκώς ένα εμβόλιο και να είναι έτοιμο για χρήση σε ανθρώπους. Και σε κάθε περίπτωση, μιλώ για ένα εμβόλιο ασφαλές, που θα προκαλεί ισχυρή ανοσοαπόκριση του οργανισμού και δεν θα έχει παρενέργειες», επισημαίνει στο «Κ» ο δρ Πάσι Πέντινεν, ειδικός στα εμβόλια, από το Ευρωπαϊκό Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νόσων.
Πράγματι. Χρειάστηκαν είκοσι πέντε χρόνια μέχρι να βγουν στο εμπόριο το εμβόλιο για τον ιό των ανθρωπίνων θηλωμάτων και εκείνο για τον ροταϊό. Εδώ και πέντε δεκαετίες, οι προσπάθειες για τη δημιουργία εμβολίου έναντι του αναπνευστικού συγκυτιακού ιού, μιας από τις συχνότερες αιτίες διαφόρων ειδών πνευμονίας, δεν έχουν ακόμη τελεσφορήσει. Οι προβλέψεις λοιπόν για 12-18 μήνες, οι οποίες ακούγονται από διάφορες κατευθύνσεις, μάλλον αποτελούν υπεραισιόδοξο σενάριο.
Ο λόγος είναι απλός: το τρίτο, πιο καθοριστικό αλλά και πιο χρονοβόρο στάδιο των δοκιμών απαιτεί τη χορήγηση του πιθανού εμβολίου αλλά και ενός placebo (εικονικού φαρμάκου) σε χιλιάδες εθελοντές. Η ιατρική παρακολούθηση αυτών των ανθρώπων, από εκείνο το σημείο και μετά, θα είναι στενή και θα διαρκέσει αρκετούς μήνες, ίσως και χρόνια, μέχρι να βγουν ακλόνητα συμπεράσματα για την ασφάλεια που παρείχε το εμβόλιο σε όσους το έλαβαν. Τα lockdowns και τα μέσα κοινωνικής αποστασιοποίησης συμβάλλουν μεν στον περιορισμό της εξάπλωσης του ιού, όμως ακριβώς αυτό, όσο κι αν ακούγεται περίεργο, είναι σημαντικό μειονέκτημα στην κούρσα των εμβολίων: όταν η καμπύλη της επιδημίας είναι σε καθοδική πορεία, όσο λιγότερο διασπείρεται δηλαδή ο ιός στην κοινότητα, τόσο περισσότερο καθυστερεί η τρίτη φάση των δοκιμών, αργούν να φανούν τα αποτελέσματα των εμβολιασμών.
Το μεγάλο ηθικό δίλημμα
Θα ήταν δυνατόν να επισπευσθούν οι διαδικασίες; Ναι. Οι επιστήμονες, αντί να εμβολιάσουν χιλιάδες εθελοντές και να αναμένουν στωικά να δουν πώς θα ανταποκριθεί ο οργανισμός τους αν εκτεθεί στον ιό –κάτι που επαφίεται στην τύχη, αφού κανείς δεν μπορεί να προβλέψει πόσοι από αυτούς θα νοσήσουν τελικά–, θα μπορούσαν να μολύνουν σκοπίμως με κορωνοϊό πολύ λιγότερους και να δουν άμεσα αν το εμβόλιο τους παρέχει την προσδοκώμενη προστασία και σε ποιο βαθμό. Αυτό θα επιτάχυνε τις δοκιμές και η παραγωγή του εμβολίου θα προχωρούσε, στη συνέχεια, με διαδικασίες fast-track. Ποιος, όμως, θα αποφάσιζε να ζητήσει από εθελοντές να νοσήσουν με COVID-19, δηλαδή να παίξουν τη ζωή τους κορώνα γράμματα, μια και πρόκειται για νόσο με χαρακτηριστικά άγνωστα ακόμα –στην πλειονότητά τους τουλάχιστον– και χωρίς ειδική θεραπεία; Πόσο ηθικό θα ήταν κάτι τέτοιο;
Ο Βρετανός γιατρός Έντουαρντ Τζένερ, που θεωρείται ο πατέρας της ανοσολογίας, οδηγήθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα στην ανακάλυψη του εμβολίου της ευλογιάς, παρατηρώντας ότι οι κτηνοτρόφοι σπάνια εκδήλωναν αυτή τη νόσο, ειδικά όσοι είχαν κοπάδια που είχαν προσβληθεί από δαμαλίτιδα (εκδοχή της ευλογιάς που πλήττει τα βοοειδή). Μόλυνε, λοιπόν, τον οκτάχρονο Tζέιμς Φιπς, γιο του κηπουρού του, με τον ιό της δαμαλίτιδας. Το αγόρι εμφάνισε μόνο ήπια συμπτώματα. Στη συνέχεια μόλυνε τον μικρό με τον ιό της ευλογιάς και είδε πως η θεωρία του επιβεβαιωνόταν περίτρανα: ο Τζέιμς ουδέποτε νόσησε. Η ανακάλυψη του Τζένερ έμελλε να σώσει εκατομμύρια ανθρώπους, αλλά, για να οδηγηθεί σε αυτήν, είχε ρισκάρει τη ζωή εκείνου του αγοριού και άλλων είκοσι παιδιών στα οποία επανέλαβε το πείραμα – ανάμεσά τους ήταν και ο μόλις 11 μηνών γιος του. Άλλες εποχές, άλλα ήθη, άλλα διλήμματα. Ποιος θα μπορούσε σήμερα να χρησιμοποιήσει ανθρώπινα πειραματόζωα, όταν ο κίνδυνος να πεθάνουν είναι τόσο μεγάλος;
Αυτό το εμβόλιο ποιος θα το πάρει;
Πέρα από τον εύλογο σκεπτικισμό που προκαλούν αυτές οι επιστημονικές και ηθικές παράμετροι του θέματος, υπάρχουν και πρακτικές δυσκολίες. Το εμβόλιο για τον κορωνοϊό που θα βγει στην αγορά, όποτε αυτό συμβεί, θα πρέπει να μπορεί να χορηγηθεί σε όλο τον πληθυσμό της Γης. Κι αν η αποτελεσματικότητά του απαιτεί τη χορήγηση δύο δόσεων, όπως συμβαίνει με πολλά εμβόλια, αυτό σημαίνει 16 δισ. δόσεις. Πόσο εφικτή είναι η παραγωγή τέτοιων ποσοτήτων και με ποιον χρονικό ορίζοντα; Ο πήχης της δυσκολίας ανεβαίνει ακόμα πιο πολύ, από τη στιγμή που μαζί με το εμβόλιο πρέπει να υπολογιστούν και τα σχετικά αναλώσιμα: σύριγγες, βελόνες, γυάλινα φιαλίδια κ.ο.κ.
«Δεν είμαι ιδιαίτερα αισιόδοξη. Η Ιστορία δείχνει ότι η δημιουργία ενός εμβολίου απαιτεί προσπάθειες πολλών ετών. Ακόμα κι αν βρεθεί η “φόρμουλα”, η μαζική παραγωγή θα είναι απίστευτα χρονοβόρα. Τα εμβόλια δεν είναι ποδήλατα ή κατσαρόλες… Το φθινόπωρο του 2021 ίσως ακούγεται πιο ρεαλιστικό ενδεχόμενο. Όμως, και πάλι, θα μιλάμε για ένα θαύμα», τονίζει, μιλώντας στο «Κ», η καθηγήτρια Ιατρικής Ανθρωπολογίας στο αμερικανικό πανεπιστήμιο Μπράουν, Κάθριν Μέισον. «Το μόνο που ελπίζω είναι να πάρουμε όσο το δυνατόν περισσότερα μαθήματα από αυτή τη δοκιμασία. Μάθαμε πολλά από την ισπανική γρίπη του 1918-19, αλλά δυστυχώς τα ξεχάσαμε στην πορεία. Μακάρι να είμαστε καλύτερα προετοιμασμένοι για την επόμενη πανδημία. Τα lockdowns αποδίδουν, αλλά οι γενικότερες επιπτώσεις τους είναι φριχτές. Κατά τη γνώμη μου, πρέπει να αναπτύξουμε πιο εστιασμένα μέτρα αντιμετώπισης μιας τέτοιας κατάστασης».
Τέλος, υπάρχει πάντα το ενδεχόμενο να διατεθεί ένα εμβόλιο, το οποίο λίγοι θα θελήσουν να χρησιμοποιήσουν. Με το αντιεμβολιαστικό κίνημα να διατηρεί την ισχύ του και με μεγάλο ποσοστό του παγκόσμιου πληθυσμού να παραμένει ανεμβολίαστο (για τη γρίπη καθώς και για ασθένειες που μπορούν να προληφθούν κατά εκατό τοις εκατό), όχι για ιδεολογικούς λόγους αλλά για διάφορους άλλους, κυρίως οικονομικούς και κοινωνικούς, είναι αμφίβολο πόσοι θα σπεύσουν να εμβολιαστούν στο ευκταίο σενάριο της παραγωγής ενός εμβολίου μέχρι τις αρχές του 2021. Σε δημοσκόπηση που πραγματοποίησαν πριν από λίγες ημέρες στις ΗΠΑ το ειδησεογραφικό πρακτορείο Associated Press και το Πανεπιστήμιο του Σικάγο, έθεσαν στους συμμετέχοντες το ερώτημα αν θα εμβολιάζονταν σε περίπτωση που το εμβόλιο για την COVID-19 είναι έτοιμο μέσα στους επόμενους μήνες. Το 49% απάντησαν «όχι», το 31% δήλωσαν αναποφάσιστοι και μόλις το 20% έδωσαν θετική απάντηση…
Είναι αυτό που τόσο εύστοχα έχει διατυπώσει ο κορυφαίος συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας Ισαάκ Ασίμωφ: «Το πιο θλιβερό στη ζωή μας σήμερα είναι ότι η επιστήμη συγκεντρώνει γνώση πολύ πιο γρήγορα απ’ ό,τι η κοινωνία αποκτά σοφία»…
© Antony Dickson via Getty Images/ Ideal Image
Ντέιβιντ Χάιμαν, καθηγητής Επιδημιολογίας: «Ακόμα και χωρίς εμβόλιο, ας κάνουμε ό,τι έκανε η Ελλάδα»
«Είναι αμέτρητα όσα δεν γνωρίζουμε ακόμη για τον κορωνοϊό. Αγνοούμε και το πιο σημαντικό: Έστω κι αν ένα εμβόλιο δημιουργεί αντισώματα, πόσο ισχυρή θα είναι η προστασία που αυτά θα παρέχουν; Πόσο θα διαρκεί η απόκριση του ανοσοποιητικού συστήματος στον ιό;» μου λέει από την άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής ο Ντέιβιντ Χάιμαν, καθηγητής Επιδημιολογίας στη Σχολή Δημόσιας Υγιεινής και Τροπικών Ασθενειών του Λονδίνου και ένας από τους πιο γνωστούς και επιδραστικούς επιστήμονες στο αντικείμενό του.
«Φαίνεται πως όσοι έχουν ήδη νοσήσει και αναρρώσει μπορούν να επαναμολυνθούν έπειτα από έξι μήνες. Λαμβάνοντας υπόψη αυτό το πολύ σημαντικό στοιχείο και την πολυπλοκότητα του εγχειρήματος, αμφιβάλλω αν θα έχουμε εμβόλιο μέχρι το τέλος αυτής της χρονιάς ή μέσα στην επόμενη – ή αν θα έχουμε ποτέ… Ίσως τα καλά νέα να έρθουν από άλλο μέτωπο: από την παραγωγή ειδικού αντιικού φαρμάκου ή από τη χορήγηση πλάσματος ιαθέντων. Κατά τη γνώμη μου, πάντως, αυτό που έχει σημασία είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι πιθανότατα θα χρειαστεί να ζήσουμε με τον κορωνοϊό και χωρίς εμβόλιο», συνεχίζει.
Και τι πρέπει να κάνουμε; τον ρωτώ με αγωνία. «Αυτό που κάνατε τόσο καλά –για πρώτη φορά!– εσείς στην Ελλάδα, αποδεικνύοντας ότι μπορεί να συμβεί», απαντά γελώντας ο καθηγητής Χάιμαν. «Να περιορίσουμε δραστικά την εξάπλωση της επιδημίας. Έχουμε όπλα στα χέρια μας: τις φυσικές αποστάσεις, την καλή υγιεινή των χεριών, τις μάσκες. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μιλούν συχνά για “superspreaders”, για υπερμεταδότες, όπως στην περίπτωση ενός φορέα που μετέδωσε τον ιό σε 52 άτομα, στην πρόβα μιας χορωδίας, στο Μάουντ Βέρνον των ΗΠΑ. Αυτός ο άνδρας δεν είχε υπερφυσικές δυνάμεις. Δεν ήταν ο Σούπερμαν ούτε ο Σπάιντερμαν! Δεν υπάρχουν υπερμεταδότες, παρά μόνο συνθήκες υπερμετάδοσης. Εν προκειμένω: συνωστισμός, τραγούδια, σταγονίδια…» ■