Σκέψεις, αντιδράσεις, παραλειπόμενα και ιστορίες γύρω από τα φετινά Νόμπελ Λογοτεχνίας και τη νικήτρια Λουίζ Γκλουκ, αλλά και τη διαχρονική, συναρπαστική παραφιλολογία γύρω από τον θεσμό.
Και ανοίγει η διπλή, ξύλινη πόρτα με τις χρυσές λεπτομέρειες, και ο ψηλόλιγνος Ματς Ούρλικ Μαλμ εμφανίζεται στην επιβλητική αίθουσα του παλιού χρηματιστηρίου της Στοκχόλμης, ηλικίας δυόμιση αιώνων, και πέφτει σιωπή στην αίθουσα γιατί στα χέρια του κρατάει ένα χαρτί, ένα επίσημο έγγραφο, και ξεκινάει κάτι να διαβάζει, κάτι στα σουηδικά, και μετά λέει κάτι στα αγγλικά και, επιτέλους, ο νέος επικεφαλής της Σουηδικής Ακαδημίας είναι σε θέση να ανακοινώσει ότι το Νόμπελ Λογοτεχνίας για το 2020 απονέμεται… σε ποιον; Μα τι είπε;
Τα στοιχηματικά γραφεία για φέτος παρουσίαζαν ως πρώτο φαβορί την Μαρίζ Κοντέ, πεζογράφο από τη Γουαδελούπη, το έργο της οποίας δεν έχει μεταφραστεί στη γλώσσα μας και προσωπικά δεν έχω καμία απολύτως άποψη για το αν θα ήταν μια άξια νομπελίστρια, δεν το αμφισβητώ καθόλου καθώς η πορεία της φαίνεται ασφαλώς σημαντική, όμως οφείλω να μοιραστώ μια σκέψη: η Μαρίζ Κοντέ είναι μια γυναίκα συγγραφέας και μάλιστα μια μαύρη γυναίκα συγγραφέας. Εδώ και καιρό, λοιπόν, κυκλοφορούσε η άποψη σε πολλές λογοτεχνικές γωνιές του διαδικτύου ότι η Σουηδική Ακαδημία θα επιδίωκε να διαγράψει την κακή φήμη που την ακολουθεί ως μη ανεκτική στην διαφορετικότητα και, συμπλέοντας με τις προοδευτικές τάσεις της κοινωνίας αλλά και για να μας ρίξει στάχτη στα μάτια, δεν θα βράβευε φέτος κάποιον λευκό Ευρωπαίο. Έτσι, για αλλαγή και για το πολιτικώς ορθό της υπόθεσης, θα έδινε το βραβείο στην Μαρίζ Κοντέ. Είναι κάπως περίεργο, ε; Να συζητιέται ότι τα κριτήρια μιας επιτροπής που απονέμει το σημαντικότερο λογοτεχνικό βραβείο στον πλανήτη δεν είναι αμιγώς λογοτεχνικά. Έχει ανέντιμο πρότερο βίο η επιτροπή του Νόμπελ, αυτό είναι αλήθεια, αλλά καμιά φορά η συνομωσιολογία είναι ισοπεδωτική.
Η ΠΙΟ ΣΚΛΗΡΗ ΦΑΡΣΑ
Ας επιστρέψουμε όμως στην έδρα της Ακαδημίας στη Στοκχόλμη και στον Ματς Μαλμ που έχει μόλις ανακοινώσει ότι… μισό λεπτό, όμως, γιατί υπάρχει μια υπέροχη ιστορία σχετικά με τον κ. Μαλμ. Πριν από έναν χρόνο ακριβώς, την ημέρα που θα ανακοινωνόταν το περυσινό βραβείο, ο Ιρλανδός συγγραφέας Τζον Μπάνβιλ, ενώ βρισκόταν σε συνεδρία με τον ψυχοθεραπευτή του, δέχτηκε μια κλήση από έναν άνδρα που του συστήθηκε ως Ματς Μαλμ και του ανακοίνωσε ότι δυο ώρες αργότερα θα ανακοινωνόταν ότι είχε κερδίσει το βραβείο Νόμπελ. Είναι η συνήθης διαδικασία να ενημερώνεται ο νικητής λίγο νωρίτερα από τον υπόλοιπο κόσμο. Ο Μπάνβιλ το πίστεψε (και θα ήταν ένας άξιος νομπελίστας, παρεμπιπτόντως), αλλά όταν ήρθε η ώρα των ανακοινώσεων δεν άκουσε το όνομά του. Ο άνδρας που υποτίθεται ότι ήταν ο Μαλμ επικοινώνησε ξανά με τον Μπάνβιλ και του εξήγησε ότι η επιτροπή άλλαξε γνώμη. Για την ιστορία να προσθέσω ότι ο συγγραφέας δήλωσε αργότερα ότι η φωνή στο τηλέφωνο δεν έμοιαζε με αυτήν του Μαλμ, αν και η κλήση είχε όντως γίνει από τα γραφεία της Ακαδημίας. Μια σκληρή φάρσα, στην καλύτερη περίπτωση, που ακολούθησε τα σκάνδαλα (σεξουαλικών παρενοχλήσεων και διαφθοράς) που συγκλόνισαν το εσωτερικό της Ακαδημίας τα προηγούμενα χρόνια. Λοιπόν, ναι, το Νόμπελ Λογοτεχνίας για το 2020 απονέμεται στην Λουίζ… τι; Ποια; Ποιήτρια;
Γυναίκα, ας ξεκινήσουμε από αυτό. Η τέταρτη μάλιστα τα τελευταία οκτώ χρόνια, ορίστε η επιτροπή, ακριβοδίκαιη. Μπορεί να είχαν υπάρξει μόλις 12 νικήτριες τα πρώτα 108 χρόνια του θεσμού, αλλά την τρέχουσα δεκαετία υπάρχει ισορροπία. Γίνεται σκόπιμα; Είναι το βάρος της κοινής γνώμης; Ή η χαοτική ψαλίδα της αναλογίας ανδρών και γυναικών συγγραφέων έχει πλέον κλείσει; Ποιος ξέρει. Γυναίκα και ποιήτρια, ε; Είπε ποιήτρια; Από το 2011 είχε να βραβευτεί ποιητής, όταν είχε κερδίσει ο Σουηδός Τούμας Τράνστρεμερ. Εκτός αν μετράει και ο Μπομπ Ντίλαν (2016), αλλά όχι, δεν μετράει, ας προσπαθήσουμε να το ξεχάσουμε αυτό. Όταν είχε δοθεί το βραβείο στον Τράνστρεμερ, η πλειονότητα είχε αντιδράσει κάπως έτσι: Τούμας…τι; Και Σουηδός, ε; Το έδωσαν στον δικό τους. Πολλοί τον γνώρισαν χάρη στο Νόμπελ και αν τους ρωτήσετε τώρα θα σας πουν ότι δεν έχουν διαβάσει πολλούς άλλους σύγχρονους ποιητές με τη δική του δύναμη. Και πριν από τον Τράνστρεμερ ήταν η Βισουάβα Σιμπόρσκα το 1996 και έναν χρόνο νωρίτερα ο Σέιμους Χίνι. Ο Χίνι, μάλιστα, όταν ανακοινώθηκε το βραβείο παραθέριζε με τη σύζυγό του στην Πελοπόννησο και επί δυο μέρες ήταν άφαντος, αγνοώντας τα νέα, μέχρι που εντοπίστηκε κάπου στην Καλαμάτα και διέκοψε τις διακοπές του άρον άρον.
Η ΓΚΡΙΝΙΑ ΤΩΝ ΑΜΕΡΙΚΑΝΩΝ
Και φέτος, λοιπόν, η Λουίζ Γκλουκ. Γυναίκα, ποιήτρια, Αμερικανίδα. Αμερικανίδα; Σύμφωνα με μια άλλη θεωρία που αναπαρήγαγαν πολύ κυρίως τα αμερικανικά μίντια, η Σουηδική Ακαδημία είχε κάποια εμμονή κατά των Αμερικάνων λογοτεχνών. Δεν μπορούσαν να εξηγήσουν ότι μετά την Τόνι Μόρισον (1993) δεν είχε επιλεγεί κανένας άλλος Αμερικάνος, ενώ έπαιρναν το βραβείο κάτι Λε Κλεζιό, κάτι Ξινγκγιάν και κάτι Ντάριο Φο. Σε μια στιγμή αγανάκτησης το περιοδικό The Millions δημοσίευσε ένα διάσημο άρθρο-ανοιχτή επιστολή προς τη Σουηδική Ακαδημία, που ξεκινούσε ως εξής: «Μπορούμε παρακαλώ να σταματήσουμε τις ανοησίες και να δώσουμε το Νόμπελ στον Φίλιπ Ροθ πριν πεθάνει;» Ο Ροθ πέθανε και η Ακαδημία διέκοψε τελικά το εμπάργκο προς τους Αμερικάνους με τον Μπομπ Ντίλαν. Τελικά δεν γίνεται να το ξεχάσουμε. Και τώρα η Λουίζ Γκλουκ. Και ποιος ξέρει πότε θα κερδίσει ξανά κάποιος λογοτέχνης από τις Ηνωμένες Πολιτείες – ήθελα να ‘ξερα πώς μπορεί να νιώθει σήμερα ο Ντελίλο ή ο Κόρμακ ΜακΚάρθι.
Ποια είναι, τέλος πάντων, η Λουίζ Γκλουκ; Εξαρτάται. Για τους αμερικάνους αναγνώστες είναι μια από τις πολύ σημαντικές σύγχρονες ποιητικές φωνές της χώρας, νικήτρια κατά το παρελθόν και του Πούλιτζερ και του Εθνικού Βραβείου. Για το ελληνικό κοινό είναι η Λουίζ…τι; Αμετάφραστη, με εξαίρεση κάτι σκόρπια ποιήματα σε κάποιες ανθολογίες, ένα όνομα άγνωστο ακόμα και στους καλά διαβασμένους. Οι εκδόσεις Στερέωμα, πάντως, είχαν εξασφαλίσει τον προηγούμενο καιρό τα δικαιώματά της και προσεχώς θα μας την συστήσουν στη γλώσσα μας, κάτι που θα γινόταν ανεξάρτητα από το βραβείο, μόνο που τώρα η έκδοση θα απευθύνεται σε ένα μεγαλύτερο κοινό που θα θέλει να γνωρίσει την καινούρια νομπελίστρια. Γιατί όσο κι αν η Ακαδημία έχει υπάρξει προβληματική και αυτοκαταστροφική τα τελευταία χρόνια, το Νόμπελ εξακολουθεί να είναι το Νόμπελ.
ΜΕ ΨΗΦΟΥΣ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ
Χάθηκε δηλαδή να το πάρει επιτέλους ο Μουρακάμι; Αν το βραβείο δινόταν με ψήφους του κοινού, ο Ιάπωνας συγγραφέας θα το είχε κερδίσει εδώ και χρόνια. Δηλαδή αν ψηφοφορία γινόταν ανάμεσα στους συγγραφείς που προκρίνονται από τα συνήθως υποψιασμένα στοιχηματικά γραφεία ως πιθανοί νικητές, αλλιώς ίσως το βραβείο κατέληγε στην Ρόουλινγκ, υποθέτω. Σίγουρα όχι στην Λουίζ Γκλουκ. Είναι λίγο οπαδική η συμπεριφορά μας καμιά φορά όταν πρόκειται για τα Νόμπελ και προτιμάμε να κερδίσει ο Μουρακάμι επειδή με αυτόν νιώθουμε οικεία, ίσως ενισχύεται η αναγνωστική μας αυτοπεποίθηση, και το ίδιο ισχύει και για άλλα ονόματα που εμφανίζονται συχνά ως υποψήφιοι (και τα μέλη της επιτροπής ίσως γελάνε), όπως της Άτγουντ, του Κούντερα, του Ουελμπέκ.
Αυτό που έχει μάλλον σημασία να καταλάβουμε είναι ότι αυτή η επιτροπή σοφών στη Σουηδία δεν μπορεί να κρίνει ποιος είναι ο πιο άξιος, γιατί αυτό είναι αδύνατον να συμβεί με τη λογοτεχνία, αλλά μπορεί να κρίνει αν κάποιος είναι άξιος. Ναι, βεβαίως, θα έπρεπε να έχει κερδίσει το Νόμπελ και ο Προυστ και ο Τζόις και ο Μπόρχες και πολλοί ακόμα, αλλά, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, όσοι κέρδισαν αντ’ αυτών ήταν επίσης σημαντικοί λογοτέχνες – εξαιρείται το θολό τοπίο των πρώτων ετών του θεσμού. Συχνά οι επιλογές της Ακαδημίας συγκρούονται με τις αναγνωστικές μας προτιμήσεις, όμως ακόμα συχνότερα χάρη στο βραβείο καλλιεργούμε καινούριες. Δεν ξέρω πόσοι αναγνώστες στη χώρα μας θα είχαν διαβάσει τα ποιήματα του Τράνστρεμερ ή τα διηγήματα της Μονρό. Πόσοι θα είχαν ανακαλύψει την Αλεξίεβιτς ή τον Ίμρε Κέρτες, πόσοι θα είχαν μπει στη διαδικασία να ασχοληθούν με τους «Πλάνητες» της Τοκάρτσουκ. Και πόσοι τώρα θα γνωρίσουν μια ποιήτρια που στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού θεωρείται τόσο σπουδαία. Είναι πιο άξιος ο Μουρακάμι από όλους αυτούς; Μπορεί. Ποιος ξέρει.
Το βραβείο ανακοινώθηκε στις δυο το μεσημέρι, ώρα Ελλάδος, άρα στη Μασαχουσέτη ήταν ξημερώματα. Η Λουίζ Γκλουκ είχε μόλις ξυπνήσει ή ίσως την ξύπνησε το τηλεφώνημα από τη Σουηδία – ευτυχώς δεν ήταν φάρσα. (Το 2013 η Μονρό στον Καναδά κοιμόταν και δεν το είχε σηκώσει, οπότε της άφησαν μήνυμα στον τηλεφωνητή – προσπαθήστε να φανταστείτε τη στιγμή που θα έβαλε να ακούσει τα μηνύματά της). Η διαδικασία, μετά το πρώτο τηλεφώνημα, περιλαμβάνει και μια ολιγόλεπτη τηλεφωνική συνέντευξη που δημοσιεύεται αργότερα μέσα στη μέρα στο σάιτ των βραβείων Νόμπελ, θα την βρείτε εύκολα αν την αναζητήσετε, είναι μάλλον αστεία η φετινή, τόσο αμήχανη. Η Γκλουκ τα έχει εμφανώς χαμένα, ζητάει λίγο χρόνο να πιει μια γουλιά καφέ, μετά λέει ότι τώρα θα μπορέσει να αγοράσει ένα σπίτι στο Βερμόντ και, ίσως χωρίς να το συνειδητοποιεί, απαντάει και το εξής απίστευτο στην ερώτηση για το ποια ήταν η πρώτη της σκέψη όταν έμαθε τα νέα: «Η πρώτη μου σκέψη ήταν ότι δεν θα έχω πια φίλους, γιατί οι περισσότεροι φίλοι μου είναι συγγραφείς». Θα έχει τουλάχιστον μια θέση στη λογοτεχνική αιωνιότητα. Και ένα σπίτι στο Βερμόντ.