H Ιφιγένεια Μητσοβολέα είναι 27 χρονών και μέχρι πριν από τρεις εβδομάδες το μόνο που ήξερε για το σκάκι είναι ότι είναι δύσκολο, ίσως και λίγο «για “φυτά”». Θαύμαζε τα «έξυπνα μυαλά» που μπορεί να διακρίνονταν σε αυτό, όμως ποτέ δεν είχε φανταστεί τον εαυτό της να ασχολείται. Κι έπειτα, στο ξεκίνημα του δεύτερου lockdown για τη χώρα, αποφάσισε να δει (μαζί με άλλα 62 εκατομμύρια νοικοκυριά παγκοσμίως, στις πρώτες 28 ημέρες προβολής του) το «Queen’s Gambit», την ιστορία της Ελίζαμπεθ Χάρμον, της ορφανής ιδιοφυΐας που εισβάλλει στον ανδροκρατούμενο χώρο του ανταγωνιστικού σκακιού και διαπρέπει. Και μετά το τέλος της σειράς, πήρε μια μεγάλη απόφαση: να μάθει και η ίδια.
Δεν ήταν η μόνη. Τα νούμερα είναι εντυπωσιακά και κάνουν τον γύρο του διαδικτύου. Την πρώτη εβδομάδα προβολής της σειράς, οι αναζητήσεις στο Google σε σχέση με το σκάκι διπλασιάστηκαν, ενώ η αναζήτηση της φράσης «πώς παίζεις σκάκι;» έπιασε ιστορικό υψηλό εννιαετίας. Το e-Bay ανακοίνωσε αύξηση 273% στις αναζητήσεις των πελατών του για σκακιέρες, το Chess.com, η μεγαλύτερη ιστοσελίδα για σκάκι στον κόσμο, είδε τους νέους παίκτες να πενταπλασιάζονται, ενώ Masters του σκακιού με διαδικτυακή παρουσία όπως ο Levy Rozman ή ο Κροάτης Antonio Radic είδαν τα βίντεό τους στο You Tube να εκτοξεύονται σε views και αυτά που αφορούν τη σειρά συγκεκριμένα να κάνουν εκατομμύρια κάθε μέρα. Την ίδια ώρα, σταρ όπως διάσημοι παίκτες του NBA τούς ζητούν ιδιαίτερα μαθήματα. Εν ολίγοις, το πρώτο πράγμα που κατάφερε το «Queen’s Gambit» είναι να κάνει το σκάκι «κουλ».
Το ενδιαφέρον φυσικά είχε ξεκινήσει λίγο νωρίτερα. Τα παγκόσμια lockdown λόγω πανδημίας το είχαν ευνοήσει, καθώς ο κόσμος αναζητούσε χαμηλού κόστους και εξ αποστάσεως τρόπους να περνάει τον χρόνο του. Η ιστορία της Ελίζαμπεθ Χάρμον όμως, της ηρωίδας του βιβλίου του Walter Tevis στο οποίο βασίστηκε η σειρά, και η κάπως φεστιβαλική εξέλιξη της σκακιστικής της καριέρας από τη ζωή στο ορφανοτροφείο, όπου της έμαθε σκάκι ο επιστάτης, μέχρι τη δόξα ενός παγκόσμιου πρωταθλήματος, φαίνεται πως έδωσε την τελική ώθηση.
Κασπάροφ: «Το σκάκι δεν ταιριάζει στις γυναίκες»
Κυρίως στις γυναίκες, που έως τώρα ήταν μια μικρή μειονότητα στον κόσμο του σκακιού. Δεν ήταν μόνο τα αποθαρρυντικά στατιστικά: οι γυναίκες δεν ξεπερνούσαν το 16% των αδειοδοτημένων παικτών κάθε χώρας και σπάνια έμπαιναν στους κορυφαίους παίκτες του κόσμου. Ήταν και η αντίληψη που φαίνεται πως κυριαρχούσε και κυριαρχεί στον χώρο. Μπορεί η Ιφιγένεια –που ήδη στις τρεις πρώτες εβδομάδες εμμονής της με το σκάκι έχει ανέβει σε επίπεδο intermediate στα online παιχνίδια της– να μην είχε ενδιαφερθεί νωρίτερα για το σκάκι, κι αν το είχε κάνει όμως, θα έβρισκε Grand Masters και παγκόσμιους πρωταθλητές του παιχνιδιού όπως ο Γκάρι Κασπάροφ να εκφράζουν πρωτοφανείς σεξιστικές απόψεις. Το 1989 στο Playboy, σε ένα περιβάλλον και μια εποχή που το επέτρεπαν, ο Κασπάροφ είχε δηλώσει: «Υπάρχει πραγματικό σκάκι και γυναικείο σκάκι. Μερικοί άνθρωποι δεν θέλουν να το ακούσουν, αλλά το σκάκι δεν ταιριάζει στις γυναίκες. Είναι ένας αγώνας, μια πάλη. Δεν είναι για γυναίκες, συγγνώμη. Θα είναι ανίσχυρες απέναντι σε έναν άνδρα. Είναι απλή λογική. Οι γυναίκες είναι πιο αδύναμες μαχήτριες. Το σκάκι είναι συνδυασμός αθλητισμού, τέχνης και επιστήμης. Σε όλους αυτούς τους τομείς μπορείτε να δείτε την υπεροχή των ανδρών. Απλώς συγκρίνετε τα φύλα στη λογοτεχνία, στη μουσική ή στην τέχνη. Το αποτέλεσμα είναι προφανές. Η απάντηση είναι στα γονίδια».
Κάποια χρόνια αργότερα αναγκάστηκε δειλά να επανορθώσει, ειδικά από τότε που η πιο κοντινή στον χαρακτήρα της Ελίζαμπεθ Χάρμον αληθινή παίκτρια, η Ουγγαρέζα Tζούντιτ Πόλγκαρ, η μόνη γυναίκα που βρέθηκε μεταξύ των δέκα καλύτερων παικτών στον κόσμο, τον νίκησε σε μια παρτίδα το 2002. Τώρα, όμως, σε συνέντευξη που έδωσε πρόσφατα στην Κριστιάν Αμανπούρ του CNN είπε, έστω και με το ζόρι, ότι έκανε λάθος. Δεν θα μπορούσε να κάνει διαφορετικά. Το κλίμα έχει μεταστραφεί και η ιδιότητά του ως συμβούλου της σειράς δεν θα του επέτρεπε κάτι άλλο. «Ήταν 1989», είπε σηκώνοντας τους ώμους του. «Δεν είχε βρεθεί ακόμα καμία παίκτρια να μας διαψεύσει».
Φαίνεται, πάντως, πως τώρα πολλές έχουν πειστεί να το κάνουν. Λέσχες σκακιού από τις πιο ιστορικές, όπως αυτή του Battersea στο Λονδίνο, είχαν περισσότερες κρούσεις από γυναίκες σε μία εβδομάδα από ό,τι τα τελευταία πέντε χρόνια, ενώ αναμένεται ότι τα 30 εκατομμύρια παιδιά που είναι παγκοσμίως εγγεγραμμένα σε προγράμματα για σκάκι θα φτάσουν τα 50 εκατομμύρια άμεσα, λόγω της επιρροής που είχε η σειρά στους γονείς τους. Και μαντέψτε: η πλειονότητα μπορεί να είναι κορίτσια. Άρα το δεύτερο πράγμα που κατάφερε η σειρά, είτε μας άρεσε ως σειρά είτε όχι, είναι πως έσπασε το ψυχολογικό εμπάργκο στα κορίτσια. Η Μπεθ Χάρμον, παρότι φανταστική ηρωίδα, έγινε ισχυρό πρότυπο και η ώθηση που έδωσε μπορεί να γίνει τσουνάμι στην πραγματική ζωή, αν όντως τα κορίτσια μπουν κατά δεκάδες στον χώρο.
«Με γοήτευσε το σκάκι, γιατί το είδα μέσα από τα μάτια της»
«Μέχρι να δω τη σειρά, έπαιζα ένα άλλο παιχνίδι πολύ φανατικά, το Tichu, και ήμουν καλή», λέει στο «Κ» η Ιφιγένεια. «Όμως ένιωθα ότι κάπως χάνω τον χρόνο μου, είναι ένα παιχνίδι που απαιτεί και τύχη, δεν ένιωθα ότι μαθαίνω κάτι ή εξασκώ το μυαλό μου. Όταν είδα τη σειρά, κατ’ αρχάς ταυτίστηκα με την ηρωίδα, καθώς κι εγώ έχω κάνει πρωταθλητισμό σε νεαρή ηλικία, στη ρυθμική, και ξέρω τα ζόρια του, ξέρω την εμμονή που αναπτύσσουν συχνά τα ταλέντα με το αντικείμενό τους, ξέρω ότι το από πού ξεκινάς δεν έχει σημασία, αλλά η δουλειά, η αφοσίωση και η προσπάθεια που κάνεις στην πορεία. Με γοήτευσε το σκάκι, γιατί το είδα μέσα από τα μάτια της, μπόρεσα να δω τον εαυτό μου στη θέση της, μπόρεσα να ταυτιστώ. Μπήκα στο ίντερνετ, είδα βιντεάκια, γράφτηκα σε online μαθήματα, άρχισα το διάβασμα. Και παρότι όσο μπαίνεις πιο βαθιά στο σκάκι τόσο πιο δύσκολο και απαιτητικό γίνεται, γίνεται όμως όλο και πιο γοητευτικό. Αυτό βέβαια που με έχει γοητεύσει περισσότερο είναι κάτι άλλο.
Απαιτεί από εσένα μνήμη, εγρήγορση, στρατηγική, κυρίως υπομονή και σκέψη πριν από τη δράση. Εγώ, ως αυθόρμητη και παρορμητική, ποτέ δεν τα είχα αυτά. Τώρα όμως πάω και ξαναβλέπω τις κινήσεις μου στα παιχνίδια που έχω παίξει, διορθώνω πράγματα, επανέρχομαι – κάτι εντελώς εκτός του χαρακτήρα μου. Και πιάνω τον εαυτό μου να αναπαράγει αυτές τις συμπεριφορές και εκτός σκακιού. Είναι τρομερό, αλλά είναι αλήθεια: το σκάκι ύπουλα και σιωπηλά σε αλλάζει». ■