Την στιγμή που γραφόταν αυτό το άρθρο, στην Guovdageaidnu – Kautokeino, μια μακρινή μικρή πόλη στην καρδιά της νορβηγικής αρκτικής τούντρας, το θερμόμετρο έδειχνε 16 βαθμούς Κελσίου κάτω από το μηδέν. Πάλι καλά· τις επόμενες ημέρες ο καιρός θα αγρίευε. Για να έχετε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα, την εποχή αυτή ο ήλιος δεν ανεβαίνει πάνω από τη γραμμή του ορίζοντα· παραμένει καθηλωμένος εκεί δημιουργώντας μόνο κάποιο αμυδρό γκρίζο ημίφως για δύο περίπου ώρες το πρωί. Μετά, επιστρέφει το απόλυτο σκοτάδι.
Αυτή είναι η γη των Sámi που λανθασμένα έχουμε μάθει να τους αποκαλούμε «Λάπωνες». Θεωρείται ο μοναδικός πληθυσμός αυτοχθόνων της Ευρώπης κι αυτός από μόνος του ήταν ένας καλός λόγος για την βραβευμένη, ειδικευμένη στον εθνογραφικό κινηματογράφο, σκηνοθέτιδα Δήμητρα Ζήρου, να βάλει μπροστά πριν από οκτώ χρόνια ένα καθόλου εύκολο εγχείρημα: να κινηματογραφήσει κάτω από προφανέστατα αντίξοες συνθήκες την καθημερινότητα των Sámi. Το έκανε μέσα από τις ζωές δύο εκπροσώπων διαφορετικών γενεών της κοινότητας, της 86χρονης Sara και του 7χρονου Mihka. Η Sara είναι από τους θεματοφύλακες της μεγάλης παράδοσης των Sámi. Άλλοτε με την αφήγησή της, άλλοτε μέσα από βαθιές, μακρόσυρτες παύσεις, μας παρασύρει σε μια σχεδόν τελετουργική ρουτίνα: το ψάρεμα στον πάγο στην αρχή της άνοιξης, τις παγίδες για τις χιονόκοτες με τα κλαδιά της σημύδας το χειμώνα, το ράψιμο των ρούχων και των παπουτσιών με το δέρμα και τη γούνα του τάρανδου, το κάπνισμα του κρέατος, το μάζεμα των μοναδικών αρκτικών μούρων το καλοκαίρι… Ο Mihka με τη σειρά του μοιάζει με οποιοδήποτε παιδί της ηλικίας του. Αυθόρμητος, εκρηκτικός αλλά και γλυκός, τον βλέπουμε να παίζει στον καναπέ με το αγαπημένο του τάμπλετ. Αλλά ο Mihka την ίδια στιγμή βρίσκεται στο ξεκίνημα της εκπαίδευσής του στις βασικές γνώσεις της φυλής του…
Τα πιλοτικά γυρίσματα του ντοκιμαντέρ που έχει τίτλο «Into the Land of Ice and Fire» ολοκληρώθηκαν μόλις τον Σεπτέμβριο. Η ταινία είναι μία παραγωγή της την ελληνικής εταιρείας παραγωγής Bad Crowd, με συμπαραγωγό την ΕΡΤ και την υποστήριξη του ευρωπαϊκού προγράμματος MEDIA και του Νορβηγικού Συμβουλίου Τεχνών (Norwegian Arts Council) και είναι υπό την αιγίδα της Πρεσβείας της Νορβηγίας στην Αθήνα και του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας. Βρήκαμε την Δήμητρα Ζήρου στην Ελλάδα να απολαμβάνει έναν πολύ διαφορετικό χειμώνα. Της ζητήσαμε να επιστρέψει νοερά στους αγαπημένους της φίλους, στον απώτατο σκανδιναβικό βορρά και να μας ξεναγήσει στο άγνωστο σύμπαν των Sámi.
Γιατί αποκαλείτε την ονομασία «Λάπωνες» ρατσιστική;
Οι σύγχρονοι Sámi θεωρούν την ονομασία αυτή ρατσιστική. Είναι μία ονομασία που τους δόθηκε από τους Σκανδιναβούς στο παρελθόν με πρόθεση να τους υποβιβάσουν, επειδή οι παλαιότεροι Sámi ήταν πιο κοντοί, με έντονα ζυγωματικά και ζούσαν μέσα στη φύση ως «πρωτόγονοι». Μέχρι πριν μερικές δεκαετίες τους απαγόρευαν να μιλούν τη γλώσσα τους και τους θεωρούσαν «νοητικά υποδεέστερους». Οι Sámi, κατοικούν στον βόρειο αρκτικό κύκλο ήδη από τη Νεολιθική εποχή, μερικές χιλιάδες χρόνια πριν την άφιξη των Βίκινγκς και παρέμειναν στις παράκτιες ζώνες κατά την τελευταία εποχή των παγετώνων. Ο τόπος που ζουν, λέγεται στη γλώσσα τους Sápmi και όχι Λαπωνία, Laponia ή Lapland όπως συνηθίζεται.
Τι μαθήματα μπορούμε να πάρουμε από τους Sámi; Σε ποιο βαθμό η επαφή μαζί τους επηρέασε τη δική σας κοσμοθεωρία για τη ζωή;
Οι Sámi, όπως οι περισσότεροι αυτόχθονες στον πλανήτη, έχουν γαλουχηθεί από μικροί με μία εντελώς διαφορετική αντίληψη για τη ζωή και τα στοιχεία της φύσης από τον μέσο «δυτικό» άνθρωπο. Τους χαρακτηρίζει μία πολύ βαθιά ψυχική διασύνδεση με τη γη, τον ήλιο, τα βουνά, τα ποτάμια, τις λίμνες, τα ζώα, τα δέντρα και τα φυτά. Σύνδεση και απόλυτος σεβασμός προς όλα τα έμβια όντα και όλες τις μορφές ζωής στη γη. Έχουν πολύ μεγάλο σεβασμό για τους προγόνους τους όπως και για τους ηλικιωμένους της φυλής τους. Η αντίληψή μου για τη ζωή επηρεάστηκε αρχικά από τα προγενέστερα βιώματά μου στην Αφρική και στη συνέχεια από την πολύχρονη επαφή μου με τους Sámi. Οι αξίες και οι προτεραιότητες ανατρέπονται καθώς τα πάντα γύρω αποκτούν μία «επαυξημένη υπόσταση και παρουσία» και αναδύεται έτσι σταδιακά στην αντίληψη η πραγματική φύση όλων των πραγμάτων. Όλα έχουν «ανάσα». Όπως και με όλους τους αυτόχθονες λαούς της γης, η διατήρηση της γνώση τους έχει τη δύναμη να επιφέρει θετική επίδραση σε ολόκληρο τον πλανήτη ενώ η επιβίωσή τους εξαρτάται πάντα από τη μεταφορά της γνώσης από τον παλαιότερο στο νεότερο.
Κατά πόσο η κλιματική αλλαγή απειλεί τους Sámi;
Οι Sámi αντιμετωπίζουν δυσκολίες όχι μόνο με τις διεκδικήσεις των πατρογονικών τους εδαφών αλλά και με τα κρίσιμα παγκόσμια περιβαλλοντικά ζητήματα: την κλιματική αλλαγή, την άντληση πετρελαίου, τις εξορύξεις, την έντονη υλοτομία, τον τουρισμό και την οικονομία της αγοράς.
Η κλιματική αλλαγή έχει γίνει αισθητή και στην περιοχή τους εδώ και πολλά χρόνια.
Θυμάμαι έναν χειμώνα, μου έλεγαν ότι το χιόνι είχε καθυστερήσει πολύ να έρθει ενώ τον Ιούλιο του 2018 για πρώτη φορά στη ζωή τους βίωσαν για τρεις συνεχόμενες ημέρες θερμοκρασία 33 βαθμών Κελσίου.
Ποιες είναι οι επιπλέον προκλήσεις της παραγωγής ενός ντοκιμαντέρ στην Αρκτική;
Πολλές! Τόσες πολλές που με την Sámi συνεργάτιδά μου εκεί, την Asta Balto συνηθίζουμε να λέμε ότι «ακολουθούμε τη ροή των κυμάτων». Κάποιες λήψεις έχουν γίνει με θερμοκρασία – 35 και -25 βαθμούς Κελσίου. Με πολύ καλή οργάνωση και τα κατάλληλα ρούχα και εξοπλισμό, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Η πιο σημαντική πρόκληση για μένα ήταν και παραμένει η δυσκολία στην λεκτική επικοινωνία με τους δύο πρωταγωνιστές της ταινίας, οι οποίοι μιλούν μόνο τη γλώσσα των Sámi και μέτρια Νορβηγικά. Μέσα από τα χρόνια, έχω μάθει αρκετές λέξεις και φράσεις της γλώσσας τους και αυτό βοηθάει σημαντικά κάποιες φορές. Το εκτιμούν πολύ όταν προσπαθείς να επικοινωνήσεις στη γλώσσα τους, η οποία είναι τόσο πλούσια και τόσο εκφραστική φωνητικά.