Το αν η τέχνη μιμείται τη ζωή ή η ζωή την τέχνη παραμένει ένα αέναο ερώτημα, ακριβώς επειδή δεν υπάρχει ξεκάθαρη απάντηση: η σχέση μεταξύ ψυχαγωγίας και πραγματικότητας είναι αμφίρροπη. Τα ρομπότ έκαναν το ντεμπούτο τους στο θεατρικό σύμπαν του Τσέχου συγγραφέα Κάρελ Τσάπεκ το 1920, δεκαετίες προτού βρεθούν στα σύγχρονα retail stores, ενώ επτά ολόκληρα χρόνια πριν από την προβολή του αριστουργηματικού «Brokeback Mountain» ο αγαπημένος Κάρτμαν του «South Park» είχε μαντέψει πως μια μέρα το Όσκαρ καλύτερης ταινίας θα πήγαινε σε μια ταινία με θέμα ένα ομόφυλο ζευγάρι καουμπόηδων. Άλλοτε η ανθρώπινη φαντασία καταφέρνει να γίνεται προάγγελος της απροσδόκητης πραγματικότητας και άλλοτε απλός παρατηρητής ή παρωχημένος σχολιαστής της.
Φυσικά, τη χρονιά που βρήκε τους περισσότερους από μας κολλημένους στον καναπέ και προσδοκώντας να ξεπεράσουμε την απαισιόδοξη πραγματικότητα μέσα από ατελείωτες επαναλήψεις σειρών στο Netflix, τα όρια μεταξύ τηλεόρασης και πραγματικότητας έγιναν ακόμα πιο θολά. Οι ώρες που περάσαμε μπροστά από τις οθόνες το 2020 ανταγωνίστηκαν -και ενίοτε ξεπέρασαν- τις αλληλεπιδράσεις με φίλους ή συγγενείς. Εν μέσω της κοινωνικής μας απομόνωσης, η αστρονομική δημοτικότητα των τηλεοπτικών σειρών παρείχε δεκάδες κοινωνικά και πολιτικά σύμβολα για να αποκρυπτογραφήσουμε την πραγματικότητα. Στις σπάνιες εκρήξεις κοινωνικής εξωστρέφειας της φετινής χρονιάς -όπως τις διαμαρτυρίες και τα κοινωνικά κινήματα που συγκλόνισαν τον πλανήτη- οι τηλεοπτικοί χαρακτήρες βρέθηκαν να κυκλοφορούν ανάμεσά μας.
ΟΙ «ΘΕΡΑΠΑΙΝΙΔΕΣ» ΩΣ ΦΕΜΙΝΙΣΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΛΟ
Ίσως το πιο απτό σύγχρονο παράδειγμα ήρθε με το δυστοπικό «Handmaid’s Tale», το ιδιοφυές σύμπαν της Μάργκαρετ Άτγουντ που μετενσαρκώθηκε σε τηλεοπτική σειρά από τον παραγωγό Μπρους Μίλερ του Hulu. Η ρετροφουτουριστική σειρά, όπου ένα θεοκρατικό καθεστώς των ΗΠΑ έχει υποτάξει τις γυναίκες που μπορούν να τεκνοποιήσουν σε εξαρτήματα αναπαραγωγής, μπορεί σε πρώτη ματιά να φαντάζει ως υπερβολικό σενάριο επιστημονικής φαντασίας. Την εποχή ωστόσο που ο -ευτυχώς πρώην- Αμερικανός πρόεδρος έχει καυχηθεί πως η δημοσιότητά του του επιτρέπει να αρπάζει τις γυναίκες από τα γεννητικά όργανα ή που το δικαίωμα στην άμβλωση τίθεται υπό αμφισβήτηση σε χώρες της Δύσης, οι σύγχρονες γυναίκες έχουν κάθε λόγο να ταυτίζονται με τις «θεραπαινίδες» του απολυταρχικού καθεστώτος του φανταστικού κράτους της Γκίλεαντ.
Την τελευταία τριετία, η χαρακτηριστική βαθυκόκκινη κάπα και το λευκό καπέλο των γυναικών του «Handmaid’s Tale» μετατράπηκαν σε ενιαίο σύμβολο του σύγχρονου φεμινισμού, από τις Αμερικανίδες που συμμετείχαν στο Women’s March, τις Χιλιανές που τραγούδησαν συγχρονισμένα το «ο Βιαστής είσαι εσύ» καταγγέλλοντας την κανονικοποιημένη κουλτούρα κακοποίησης, και τις Πολωνές που διαμαρτυρήθηκαν κατά της καταστολής του δικαιώματος στην άμβλωση. «Ντύθηκα και εγώ θεραπαινίδα στις πρόσφατες διαμαρτυρίες στη Βαρσοβία», δηλώνει στο «Κ» η 28χρονη Μαλγκορζάτα Ζιελίνσκα. «Νομίζω είναι ο πιο ξεκάθαρος τρόπος για να αναδείξουμε ως γυναίκες πως η δυστοπία είναι ήδη εδώ: το καθεστώς ελέγχει το θηλυκό σώμα».
Το πώς η στολή των Handmaids, μια ενδυματική μεταφορά της καταπίεσης, έφτασε να αντιπροσωπεύει έναν αστερισμό φεμινιστικών ζητημάτων απασχόλησε ιδιαίτερα και την ίδια την Καναδή συγγραφέα. «Πέρα από την αναγνωρισιμότητα και τη δημοφιλία της σειράς, η δύναμη της στολής της θεραπαινίδος ως μεταφορά της καταπίεσης των γυναικών πιστεύω έγκειται στο γεγονός πως οι γυναίκες μπορούν να τη φορούν χωρίς να φοβούνται ότι θα συλληφθούν επειδή προκαλούν ταραχές ή φωνάζουν έξω από τα κοινοβούλια», αναφέρει στον Guardian η Άτγουντ. Η κόκκινη κάπα είναι, από μόνη της, μια σιωπηλή κραυγή.
ΙΝΔΟΙ ΑΓΡΟΤΕΣ ΤΡΑΓΟΥΔΟΥΝ «BELLA CIAO»
Το κόκκινο χρώμα, άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιστορία πολλών επαναστάσεων, είναι ο συνδετικός κρίκος με ένα ακόμα εμβληματικό σύμβολο που έχει τις ρίζες του στο τηλεοπτικό σύμπαν. Οι κόκκινες φόρμες και οι μάσκες του Σαλβαντόρ Νταλί από το εξαιρετικά επιτυχημένο «Casa de Papel» μετατράπηκαν φέτος σε ενδυματικά σύμβολα δεκάδων διαμαρτυριών ανά την υφήλιο, από το Χονγκ Κονγκ μέχρι τη Νιγηρία. Στην περίπτωση της ισπανικής σειράς, μάλιστα, οι συμβολισμοί έγιναν ευρύτεροι και ξεπέρασαν τα κοστούμια των χαρακτήρων. Η επαναλαμβανόμενη χρήση του «Bella Ciao», του ιστορικού αντιφασιστικού ιταλικού τραγουδιού από την εποχή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, έδωσε πνοή και έμπνευση σε δεκάδες κινήματα του κόσμου, καθώς και νέες διασκευές του κλασικού άσματος. Το «Bella Ciao» έχει πλέον μια εκδοχή στη γλώσσα Παντζάμπ, που τραγούδησαν συγχρονισμένα μόλις πριν από έναν μήνα εκατοντάδες χιλιάδες Ινδοί αγρότες που ξεχύθηκαν στους δρόμους σε διαμαρτυρία κατά των νέων νομοθεσιών του Μόντι. Ο 27χρονος Πουτζάν Σαχίλ, εμπνευστής της διασκευής, ξεχωρίζει δύο παράγοντες που οδήγησαν στη δημοφιλία του ινδικού «Bella Ciao»: «τα σόσιαλ μίντια και το “Casa de Papel”».
Παρότι πολλές ξένες παραγωγές κατάφεραν να εμπνεύσουν και να δημιουργήσουν κύματα συμβολισμών σε πολλές γωνιές του πλανήτη, άλλες δεν κατάφεραν να ανταποκριθούν στις εγχώριες κοινωνικές ανησυχίες. «Κατά κάποιον τρόπο, το κίνημα Black Lives Matter έπιασε τις τηλεοπτικές παραγωγές στον ύπνο», αναφέρει η τηλεκριτικός του περιοδικού TIME, Τζούντι Μπέρμαν, σχολιάζοντας πως η αναζωπύρωση του κινήματος με την τραγική δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ συνέπεσε με την αμήχανη στιγμή που τα τηλεοπτικά δίκτυα και οι πλατφόρμες πραγματοποιούσαν τη μετάβαση σε ελαφρύτερα καλοκαιρινά προγράμματα. «Το κίνημα οδήγησε τον τηλεοπτικό κόσμο να επανεκτιμήσει τα κλισέ σε αστυνομικές σειρές όπως το “Law & Order” και το “Paw Patrol” και να προσπαθήσει να αναδείξει τον ρατσισμό που καθρεφτίζει η αμερικανική κοινωνία», σχολιάζει, συμπληρώνοντας πως οι πιο παραγωγικές πρωτοβουλίες εστίασαν στο παρόν και όχι στον επαναπροσδιορισμό του παρελθόντος.
ΟΙ ΠΡΟΦΗΤΕΙΕΣ ΤΟΥ «HOUSE OF CARDS»
Ίσως το πιο ιδιαίτερο σημείο τομής τηλεοπτικής φαντασίας και πραγματικότητας που μας χάρισαν τα τελευταία χρόνια είναι το «House of Cards», η πολυσυζητημένη σειρά του Netflix που ξεκίνησε δυναμικά το 2013 και έληξε άδοξα το 2018. Η άνοδος της αδίστακτης, μακιαβέλειας φιγούρας του Φρανκ Άντεργουντ στην εξουσία πυροδότησε διάφορες συγκρίσεις με την άνοδο του Τραμπ στον προεδρικό θώκο, ωστόσο οι κατηγορίες σεξουαλικής παρενόχλησης κατά του Κέβιν Σπέισι και μερικές σεναριακές υπερβολές έδωσαν ένα αμήχανο τέλος στη σειρά. Στο επεισόδιο όπου ο Άντεργουντ διατάζει διάφορες πολιτείες να κλείσουν άμεσα τις κάλπες, επηρεάζοντας το αποτέλεσμα των εκλογών, θεωρήθηκε μάλιστα «τραβηγμένο» από τους Αμερικανούς τηλεκριτικούς.
Το επεισοδιακό φινάλε της ίδιας της προεδρίας του Τραμπ, ωστόσο, έμελλε να εξελιχθεί σχεδόν σαν επίλογος της αμφιλεγόμενης σειράς του Netflix. Την ημέρα των εκλογών, ο Τραμπ δημοσίευσε στο Twitter απανωτές εκκλήσεις για την άμεση διακοπή της καταμέτρησης της ψήφου, ενώ μερικούς μήνες αργότερα τηλεφώνησε οργισμένος στον κυβερνήτη της Τζόρτζια ζητώντας του να του βρει «τις 11.780 ψήφους που χρειάζεται». Το τελευταίο πυροτέχνημα της δραματικής εισβολής των υποστηρικτών του στο Καπιτώλιο, το οποίο πάγωσε προσωρινά τη δημοκρατική μετάβαση της εξουσίας στις ΗΠΑ, έλυσε κάθε απορία. «Αυτό που ζήσαμε ήταν πραγματικά σαν πλοκή παρμένη κατευθείαν από τις τελευταίες, απογοητευτικές, κακογραμμένες σεζόν του “House of Cards”», σχολίασε ανώνυμα ένας σύμβουλος του Λευκού Οίκου στον αμερικανικό Τύπο, μία μόλις ημέρα μετά τα επεισόδια της 6ης Ιανουαρίου. ■