«Καλώς ήρθατε στην αρχαία Ελλάδα, στο πρόγραμμα ψηφιακής απεικόνισης Αρχαία Ολυμπία: Κοινός Τόπος. Αυτή η συνεργασία του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και της εταιρείας Microsoft αποτελεί μια αμοιβαία προσπάθεια ανάδειξης της κληρονομιάς των Αρχαίων Ολυμπιακών Αγώνων σε έναν κοινό τόπο-σημείο αναφοράς για όλη την ανθρωπότητα». Στην ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα του Ολυμπιακού Μουσείου της Αθήνας, ετοιμαζόμαστε για ένα ψηφιακό ταξίδι στο παρελθόν, σχεδόν 2.000 χρόνια πριν, με όχημα ένα ζευγάρι «έξυπνα» γυαλιά και τη δύναμη της τεχνητής νοημοσύνης. Στον χώρο δεσπόζει μια ευμεγέθης μακέτα του αρχαιολογικού χώρου της Ολυμπίας, όπως στεκόταν στους πρόποδες του Κρόνιου λόφου πριν από χιλιετίες. Περιμετρικά, στο δάπεδο, επισημαίνονται τέσσερις στάσεις, στις οποίες μετακινούνται οι επισκέπτες καθώς περιηγούνται στο ιερό άλσος, στους ναούς, στο στάδιο.
«Καλώς ήρθατε στο Ιερό της Ολυμπίας, όπου κάθε τέσσερα χρόνια στην αρχαιότητα τελούνταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες, μια αθλητική αλλά και θρησκευτική γιορτή». Η ξενάγηση συνεχίζεται. «Κατά τη διάρκεια της υπερχιλιετούς ιστορίας του Ιερού πραγματοποιήθηκαν 293 Ολυμπιάδες. Στην ολογραμματική απεικόνιση βρισκόμαστε στην 238η Ολυμπιάδα, το 173 μ.Χ. Το Ιερό της Ολυμπίας απέκτησε την τελική μορφή του κατά τη διάρκεια της μακραίωνης αρχαίας ελληνικής ιστορίας. Εδώ παρουσιάζονται τα είκοσι επτά σημαντικότερα μνημεία του Ιερού». Μπροστά στα μάτια μου ζωντανεύει η Άλτις, το ιερό άλσος που στην αρχαιότητα ήταν κατάφυτο με αγριελιές, πεύκα, πλατάνια, λεύκες και δρυς, και όπου βρισκόταν το εργαστήριο του Φειδία, στο οποίο ο γλύπτης δημιούργησε το κολοσσιαίο χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία, ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, αλλά και το Πελόπιον, τέμενος προς τιμήν του μυθικού ιδρυτή των Ολυμπιακών Αγώνων, του Πέλοπα, ο ναός της Ήρας, που υπήρξε ο πρώτος μνημειακός ναός που ανεγέρθηκε στην Ολυμπία, το Στάδιο, ο Ιππόδρομος και ο ναός του Δία, που φιλοξενούσε το άγαλμα του πατέρα των θεών, το οποίο ορθώνεται μεγαλοπρεπές μπροστά στα μάτια του επισκέπτη μέσα από την ολογραμματική απεικόνιση.
Αν όχι στην Ελλάδα, πού;
Το έργο της ψηφιακής διατήρησης και αποκατάστασης της Αρχαίας Ολυμπίας γεννήθηκε στη διάρκεια των συναντήσεων που είχαν ο Έλληνας πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης και ο πρόεδρος της Microsoft, Μπραντ Σμιθ, τους πρώτους μήνες του 2020, αρχικά στο Νταβός της Ελβετίας και στη συνέχεια στην Αθήνα, και η απόφαση για την υλοποίησή του επισφραγίστηκε μετά την επίσκεψη που πραγματοποίησαν στην Αρχαία Ολυμπία. Είναι μέρος της πρωτοβουλίας του τεχνολογικού κολοσσού Τεχνητή νοημοσύνη για την πολιτιστική κληρονομιά, που αξιοποιεί τη δύναμη της τεχνητής νοημοσύνης για να διαφυλάξει μνημεία, τόπους, γλώσσες, ιστορικά αντικείμενα που απειλούνται από τη φθορά και τη λήθη. «Στόχος μας είναι να βρούμε νέους τρόπους να βιώνουμε την πολιτιστική μας κληρονομιά και ταυτόχρονα να διασφαλίσουμε ότι θα διατηρήσουμε αυτές τις εμπειρίες στον χρόνο», σημειώνει ο διευθύνων σύμβουλος της Microsoft Ελλάδας, Κύπρου και Μάλτας, Θεοδόσης Μιχαλόπουλος. «Αν δεν γινόταν αυτό στην Ελλάδα, τότε πού;»
Περιήγηση μεικτής πραγματικότητας
Το έργο είναι πολυεπίπεδο και περιλαμβάνει έναν ιστότοπο, μία εφαρμογή για κινητές συσκευές και την έκθεση Microsoft Hololens 2 που θα φιλοξενείται για την επόμενη διετία στο Ολυμπιακό Μουσείο. Μέσω του ιστότοπου olympiacommongrounds.gr/explore, από τον υπολογιστή ή το τάμπλετ, άνθρωποι από κάθε γωνιά του πλανήτη μπορούν να εξερευνήσουν τα ιστορικά μνημεία σε πλήρη τρισδιάστατη μορφή, να μοιραστούν τις σκέψεις τους με φωνητικά μηνύματα ή μέσω κειμένου, δείχνοντας πώς οι λαοί σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης συνδέονται μέσα από την κοινή μας ιστορία. Η εφαρμογή προσφέρει μια εμπειρία επαυξημένης πραγματικότητας, στο πλαίσιο της οποίας τα μνημεία αναβιώνουν σε ρεαλιστική κλίμακα – σε κάποια ο χρήστης μπορεί να επισκεφθεί και το εσωτερικό. Η εφαρμογή μπορεί να χρησιμοποιηθεί από πολίτες σε κάθε γωνιά του πλανήτη, είναι όμως πρωτοποριακή η εμπειρία που προσφέρει στους επισκέπτες που βρίσκονται στον αρχαιολογικό χώρο της Ολυμπίας, καθώς για πρώτη φορά θα μπορούν να δουν τα μνημεία όπως στέκονταν στον χώρο πριν από δύο χιλιετίες. Τέλος, η έκθεση Microsoft Hololens 2 επιτρέπει μια πολυαισθητηριακή περιήγηση μεικτής πραγματικότητας, που συνδυάζει τα κτίρια και τους χώρους του ιερού τόπου, ήχους και ιστορικές πληροφορίες – ιστορικά χρονοδιαγράμματα των αλλαγών του χώρου με την πάροδο του χρόνου και απεικονίσεις των τεχνουργημάτων κάθε περιόδου.
Η γιορτή της συνεργασίας αρχαιολόγων – developers
«Στόχος της συνεργασίας του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού με τη Microsoft ήταν η ενίσχυση και η υποστήριξη της τεκμηρίωσης και της διεθνούς προβολής του αρχαιολογικού χώρου της Ολυμπίας, αλλά και η ανάδειξη και η ενίσχυση των αρχών και των αξιών του Ολυμπισμού, με τη χρήση εξελιγμένων τεχνολογιών τεχνητής νοημοσύνης και επαυξημένης πραγματικότητας», σημειώνει η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη. «Το έργο σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε υπό την επιστημονική εποπτεία του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. Απαιτήθηκε η στενή συνεργασία ομάδων εξειδικευμένων στελεχών τόσο από το υπουργείο όσο και από τη Microsoft. Η δημιουργική συνεργασία αυτών των δύο πλευρών έφερε πολύ κοντά δύο πολύ διαφορετικούς κόσμους». «Ήταν μια γιορτή της συνεργασίας», επιβεβαιώνει ο Θεοδόσης Μιχαλόπουλος. «Αυτή ήταν η πιο συναρπαστική, ενδιαφέρουσα και δύσκολη ταυτόχρονα πλευρά του όλου εγχειρήματος, η συνεργασία μεταξύ αρχαιολόγων και developers».
«Η Ελλάδα φιλοξενεί μερικά από τα σημαντικότερα ιστορικά μνημεία της ανθρωπότητας, γεγονός που έκανε αυτό το έργο ψηφιακής αποκατάστασης και διατήρησης της Αρχαίας Ολυμπίας πολύ σημαντικό για την ομάδα μας», υπογραμμίζει ο Ράιαν Γκασπάρ, Director of strategic partnerships της Microsoft Corp. «Αντιληφθήκαμε ότι έχουμε μια σπουδαία ευκαιρία να διατηρήσουμε και να προστατεύσουμε τον αρχαιολογικό χώρο και να υπενθυμίσουμε στον κόσμο ότι η κληρονομιά που άφησε αυτό το σταυροδρόμι πολιτισμού επιβιώνει ακόμη: από τη δημοκρατία ως τους Ολυμπιακούς Αγώνες, την τέχνη και την αρχιτεκτονική, τα πολιτικά ιδεώδη».
Γι’ αυτό και επελέγη ο τίτλος Κοινός Τόπος, ως αντιπροσωπευτικός της ιστορίας της Αρχαίας Ολυμπίας, που υπήρξε σταυροδρόμι και σημείο συνάντησης ανθρώπων και πολιτισμών, αλλά και της συνθήκης υλοποίησης του έργου για το οποίο χρειάστηκε να συναντηθούν και να συνεργαστούν επαγγελματίες από διαφορετικούς επιστημονικούς χώρους και ειδικότητες. Τέλος, ως μήνυμα στην ανθρωπότητα να βρει έναν κοινό τόπο, αντλώντας έμπνευση από τα ολυμπιακά και αρχαιοελληνικά ιδεώδη που επιβιώνουν και σήμερα.
Με γνώμονα την επιστημονική ορθότητα
Στις αρχές του καλοκαιριού του 2020, ξεκίνησε η φωτομετρική αποτύπωση, δηλαδή η ψηφιακή χαρτογράφηση του χώρου της Αρχαίας Ολυμπίας, στο πλαίσιο της οποίας ελήφθησαν εκατοντάδες χιλιάδες φωτογραφίες με drone και επίγειες κάμερες. Το υλικό αυτό στη συνέχεια ανέλαβε να επεξεργαστεί η τεχνητή νοημοσύνη, ώστε να αναλυθούν και να αποτυπωθούν όσο γίνεται πιο ρεαλιστικά τα πρώτα μοντέλα των μνημείων. Ακολούθησε η στενή συνεργασία των τεχνικών με την επιστημονική ομάδα του Υπουργείου Πολιτισμού. «Οι αρχαιολόγοι έκαναν εξαιρετική δουλειά για να μας παρέχουν, με βάση τις ιστορικές πηγές, την κοινή κατανόηση για το πώς ήταν τα μνημεία στην αρχαιότητα. Αυτές οι πληροφορίες στη συνέχεια ενσωματώνονταν και εμπλούτιζαν τα ψηφιακά μοντέλα, ώστε να μπορέσουν να αποτυπώσουν με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια τα μνημεία όπως ήταν στην αρχαιότητα. Αυτό ήταν μια μεγάλη διαδικασία, επίπονη και από τις δύο πλευρές, αλλά και πολύ δημιουργική. Ήταν και ένας πολύ ωραίος διάλογος μεταξύ των αρχαιολόγων και των μηχανικών», σημειώνει η Αντιγόνη Παπανικολάου, Legal and government affairs Director της Microsoft. «Είχαμε μια εξαιρετική συνεργασία με τις τεχνικές ομάδες της Microsoft, στις οποίες παρείχαμε τα επιστημονικά στοιχεία που ήταν απαραίτητα και για τα οποία χρειάστηκε να κάνουμε αποδελτίωση της βιβλιογραφίας, να ψηφιοποιήσουμε παλιό υλικό, δημοσιεύσεις, φωτογραφίες. Είχαμε συνεχείς διασκέψεις με τους τεχνικούς, παρακολουθούσαμε την πορεία του έργου και κάναμε τις απαραίτητες διορθώσεις. Το βάρος δόθηκε στην επιστημονική ορθότητα», επιβεβαιώνει η Ερωφίλη Κόλλια, προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηλείας και συντονίστρια της επιστημονικής ομάδας.
Ήταν ένα έργο που αντιμετώπισε πολλές προκλήσεις. Ανάμεσά τους ήταν ο μεγάλος αριθμός των μνημείων που έπρεπε να αποκατασταθούν ψηφιακά, είκοσι επτά στο σύνολο, αλλά και το γεγονός ότι διασώζεται πολύ μικρό μέρος τους· η Αρχαία Ολυμπία είναι ουσιαστικά ένας ερειπιώνας και τα δισεκατομμύρια των επισκεπτών και επιστημόνων που έχουν βρεθεί στον χώρο προσπαθούσαν πάντα να τον φανταστούν σε όλη του τη μεγαλοπρέπεια, χωρίς αποτέλεσμα. Μέσω του έργου Αρχαία Ολυμπία: Κοινός Τόπος ο αρχαιολογικός χώρος είναι πια προσβάσιμος από κάθε γωνιά της Γης, από το σχολείο, το σαλόνι, τον εργασιακό χώρο κάθε κατοίκου του πλανήτη, που έχει τη δυνατότητα πια να βλέπει τον ιερό χώρο και τα μνημεία αποκατεστημένα και με κάθε λεπτομέρεια όπως ήταν στην περίοδο της ακμής τους. Το μόνο που δεν έχει αποτυπωθεί είναι η βλάστηση, για τεχνικούς λόγους.
Ψηφιακή χρονοκάψουλα
«Το έργο προβάλλει και αναδεικνύει με τρόπο μοναδικό τον εμβληματικό αρχαιολογικό χώρο της Ολυμπίας, συμβάλλει στην έρευνα και την αποτύπωση των μνημείων, αλλάζει τον τρόπο που βλέπουμε τον αρχαίο πολιτισμό και τα μνημεία μας, αλλά και τον τρόπο που συστήνουμε τα μνημεία στους επισκέπτες, Έλληνες και ξένους. […] Μέσα από την αναβίωση του παρελθόντος με τρόπο σύγχρονο και φιλικό, γεννάται ταυτόχρονα η προσδοκία για προσέλκυση μεγαλύτερου αριθμού επισκεπτών, που ενδιαφέρονται για πολιτιστικό τουρισμό και μάλιστα σε ένα από τα ισχυρότερα brand names της χώρας μας», σημειώνει η υπουργός Πολιτισμού. «Η Ελλάδα μπαίνει έντονα στον χάρτη της χρήσης προηγμένων τεχνολογιών σε σχέση με την πολιτιστική μας κληρονομιά, είναι ένα πρωτοποριακό πάντρεμα μεταξύ της ιστορίας, της πολιτιστικής κληρονομιάς και του μέλλοντός μας. Είναι σαν να έχουμε εφαρμοσμένη αρχαιολογία», σημειώνει η Αντιγόνη Παπανικολάου. «Στόχος μας είναι αυτή η γνώση και η εμπειρία να ταξιδέψουν στον κόσμο. Με την τεχνολογία αυτό πλέον είναι εφικτό και σίγουρα μπορούμε από εδώ και πέρα να βρούμε τρόπους ακόμα μεγαλύτερης αξιοποίησης και ανάδειξης του έργου αυτού και διεύρυνσης της συνεργασίας μας», ομολογεί ο Θεοδόσης Μιχαλόπουλος και αποκαλύπτει ότι «θα θέλαμε το έργο Αρχαία Ολυμπία: Κοινός Τόπος να είναι πηγή έμπνευσης και για άλλες εταιρείες και οργανισμούς στην Ελλάδα και να προχωρήσουμε με αντίστοιχα πρότζεκτ που θα προωθούν τον ελληνικό πολιτισμό και την πολιτιστική μας κληρονομιά».
Η ψηφιακή αναστήλωση και διάσωση της πολιτιστικής κληρονομιάς παρέχει στην ανθρωπότητα και στον κάθε πολίτη αυτού του πλανήτη ξεχωριστά μια χρονοκάψουλα, μέσω της οποίας μπορούν να ταξιδεύουν σε τόπους και εποχές ανά τους αιώνες. Ταυτόχρονα προσφέρει στους επιστήμονες μια πρωτοπόρα μορφή ψηφιακής αρχειοθέτησης, συνεχώς εξελισσόμενης, ανάλογα με τις νέες ανακαλύψεις της αρχαιολογίας και την τεχνολογική πρόοδο. Την ίδια ώρα, καθιστά δυνατή τη διαιώνιση των μνημείων και των ανθρώπινων επιτευγμάτων που κινδυνεύουν από τη φθορά του χρόνου, τις ανθρώπινες επεμβάσεις και τις φυσικές καταστροφές. «Η Microsoft καινοτομεί με αυτή τη μορφή ψηφιακής αρχειοθέτησης, χρησιμοποιώντας την τεχνολογία της τεχνητής νοημοσύνης για να διατηρήσει την πολιτιστική κληρονομιά. Μέσω του ψηφιακού αρχείου δημιουργούμε μια πύλη σε μια άλλη εποχή, υπενθυμίζοντάς μας τα επιτεύγματα της ανθρωπότητας και βοηθώντας μας να καταλάβουμε για τι είμαστε σήμερα ικανοί. Τεχνολογίες όπως η τεχνητή νοημοσύνη και η μεικτή πραγματικότητα μπορεί να γίνουν πολύ ισχυρά αφηγηματικά και εκπαιδευτικά εργαλεία», τονίζει ο Ράιαν Γκασπάρ. Παρ’ όλα αυτά, σημειώνει η Ερωφίλη Κόλλια, «η τεχνολογία, αν και μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο, δεν μπορεί να υποκαταστήσει ούτε την επιστήμη της αρχαιολογίας ούτε και την επιτόπια επίσκεψη του κοινού στους αρχαιολογικούς χώρους. Θα πρέπει να γίνει ένας συνδυασμός των δύο αυτών όψεων».
Ένας υπέροχος παλιός, νέος κόσμος
Αυτός ο υπέροχος νέος κόσμος συνύπαρξης της αρχαιολογίας και της τεχνολογίας εμπεριέχει τεράστιες προκλήσεις και συνεπάγεται ευθύνες. «Η σύγχρονη τεχνολογία παρέχει εξαιρετικά ισχυρά εργαλεία στους τομείς της ακριβούς αποτύπωσης, τεκμηρίωσης, ανάλυσης και μελέτης των μνημείων και των αρχαιολογικών χώρων. Παρέχει τη δυνατότητα στους ερευνητές να προχωρούν σε ψηφιακές αποκαταστάσεις και αναπαραστάσεις, εφαρμόζοντας πολλές και διαφορετικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις, διαφορετικές θεωρίες και απόψεις, πολλές πιθανές εκδοχές ως προς την αρχική μορφή που είχαν τα μνημεία, εφαρμόζοντας τελικά την εκάστοτε επικρατέστερη με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία. Τέτοιου είδους και έκτασης παρεμβάσεις δεν θα μπορούσαν ποτέ να εφαρμοστούν ως αναστηλώσεις ή αποκαταστάσεις στα ίδια τα μνημεία. Η ευελιξία και η ελευθερία αυτή, ωστόσο, δεν είναι απεριόριστη. Όποιος και αν είναι ο σκοπός μιας ψηφιακής αποκατάστασης –ερευνητικός, εκπαιδευτικός, ακόμη και ψυχαγωγικός–, οφείλει να ακολουθεί σε κάθε περίπτωση την επιστημονική δεοντολογία και να σέβεται τα όρια που θέτουν τα πραγματικά αρχαιολογικά δεδομένα. Να μην εκτρέπεται σε ερμηνευτική αυθαιρεσία. Η ψηφιακή αποκατάσταση πρέπει να διέπεται από αρχές αντίστοιχες με αυτές της φυσικής αναστήλωσης και αποκατάστασης των μνημείων. Το βάρος της ευθύνης είναι αναλογικά το ίδιο», υπογραμμίζει η υπουργός Πολιτισμού. Η τεχνητή νοημοσύνη και οι τεχνολογίες αιχμής, εργαλεία ήπιας ισχύος τα ίδια, μπορούν να συμβάλουν καθοριστικά στην ανάδειξη του εγχώριου πολιτιστικού πλούτου, συμπληρώνει ο Θεοδόσης Μιχαλόπουλος, και «μέσω συνεργειών να ενισχυθεί με τον τρόπο αυτόν η ήπια ισχύς της χώρας».
«Μπορεί ο χρόνος να άφησε το στίγμα του στα αρχαία μνημεία, αλλά η κληρονομιά των Ολυμπιακών Αγώνων παραμένει πιο επίκαιρη από ποτέ», σημειώνει εν κατακλείδι στην αποφώνησή του ο ψηφιακός ξεναγός του Microsoft Hololens 2. «Το Αρχαία Ολυμπία: Κοινός Τόπος όχι μόνο συμβάλλει στην ψηφιακή διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της Αρχαίας Ολυμπίας, αλλά και, ως ένας κοινός τόπος, υπενθυμίζει τις κοινές παγκόσμιες αξίες –Ισότητα, Δικαιοσύνη, Αριστεία, Ειρήνη, Σεβασμός, Συνεργασία, ένας δίκαιος αγώνας για ένα απλό στεφάνι ελιάς. Με αυτές τις αξίες ίσως σήμερα να μπορέσουμε να ανταποκριθούμε σε αυτό το πνεύμα».