Είναι δυνατόν ένας τύπος που κάποτε γυρνούσε την Ευρώπη και τον κόσμο με οτοστόπ, που ήθελε διακαώς να γίνει ζωγράφος και το πρώτο γραφείο στο οποίο εργάστηκε ήταν οι ουτοπιστές Archigram, να βρίσκεται σήμερα στην πρώτη γραμμή της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας; Να παντρεύει αβίαστα τις τεχνολογίες αιχμής με τις νέες ανάγκες που φαίνεται ότι επιβάλλει η εμπειρία της πανδημίας, αφήνοντας αλώβητο έναν χώρο όπου ιδέες και τεχνική δεν είναι εχθροί αλλά μαθαίνουν ο ένας από τον άλλο με τον πιο δημιουργικό και αμοιβαία επωφελή τρόπο;
Ο 78χρονος Massimiliano Fuksas βρίσκεται εδώ και δεκαετίες στην αρχιτεκτονική ελίτ του πλανήτη. Ελαφρώς νεότερος από τους άλλους περιζήτητους αρχιστάρ της γενιάς του (στους οποίους ανήκει και ο συμπατριώτης του Ρέντσο Πιάνο, ο σχεδιαστής του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος), λιθουανικής καταγωγής αλλά 100% Ρωμαίος, ο Ιταλός αρχιτέκτονας αναγορεύθηκε την Τετάρτη σε επίτιμο διδάκτορα του Τμήματος Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής της Σχολής Εφαρμοσμένων Τεχνών και Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής. Η τελετή πραγματοποιήθηκε στο αμφιθέατρο του Μουσείου Μπενάκη της οδού Πειραιώς, με τον Fuksas να δίνει διάλεξη περί καινοτομίας στη σύγχρονη αρχιτεκτονική. Το πρωί της ίδιας ημέρας επισκέφθηκε μαζί με τη γυναίκα του, επίσης αρχιτέκτονα, Doriana Fuksas, τον Ιερό Βράχο καθώς και το Μουσείο της Ακρόπολης· τη φιλοξενία τους στη χώρα μας ανέλαβε αποκλειστικά η εταιρεία Coco-Mat στα ξενοδοχεία Athens BC και Coco-Mat Hotel Santorini. Η αρχιτεκτονική πορεία του Massimiliano Fuksas χαρακτηρίζεται από πλήθος έργων κάθε κλίμακας, από αστικές παρεμβάσεις μέχρι αεροδρόμια, από μουσεία μέχρι πολιτιστικά κέντρα και συναυλιακούς χώρους, από συνεδριακούς χώρους μέχρι γραφεία, από εσωτερικούς χώρους μέχρι αντικείμενα ντιζάιν. Για περισσότερο από μισό αιώνα, μου εξηγεί ο αρχιτέκτονας Παναγιώτης Πάγκαλος, αναπληρωτής καθηγητής στη Σχολή Εφαρμοσμένων Τεχνών και Πολιτισμού του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής και ο άνθρωπος που τον προσκάλεσε στην Ελλάδα και τον προλόγισε την Τετάρτη, ο Fuksas διαμόρφωσε «μια καινοτόμο και πρωτοποριακή προσέγγιση στον σχεδιασμό και στην πραγματοποίηση έργων, μέσα από τη συμπόρευση του καλλιτεχνικού οράματος με την υψηλή τεχνολογία». Για τον Πάγκαλο είναι σαφές ότι στο πρόσωπο του Fuksas συναντούμε έναν σύγχρονο οικουμενικό άνθρωπο (Homo Universalis), ο οποίος δεν θα επέλεγε ποτέ να ιεραρχήσει ή να ταξινομήσει τις τέχνες. Πάμε να τον γνωρίσουμε μέσα από τη συζήτησή μας μια μέρα που στην Αθήνα ο ήλιος έλαμπε δυνατά και στη Ρώμη ένας σκοτεινός ουρανός προμήνυε δυνατή βροχή.
Πώς σας φαίνεται που ταξιδεύουμε ξανά;
Είμαι, φυσικά, χαρούμενος. Βέβαια θα πρέπει να σας πω ότι ένα από τα πρώτα μου επαγγελματικά ταξίδια μετά τα διαδοχικά lockdown ήταν στη Ρωσία λίγες ώρες πριν ξεσπάσει ο πόλεμος στην Ουκρανία. Στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας έχουμε σχεδιάσει ένα αεροδρόμιο, όχι περισσότερο από 50 χλμ. μακριά από την Κριμαία. Και φύγαμε λίγες μόλις ώρες πριν αρχίσουν όλα. Και ξέρετε, το «έπιανες» στον αέρα, ήταν μια ατμόσφαιρα πολύ στενάχωρη, ακριβώς λίγο πριν ξεσπάσει η καταιγίδα.
Θυμάστε το πρώτο σας ταξίδι στην Ελλάδα;
Δεν ξέρω αν ήταν το πρώτο, αλλά έχω πολύ έντονες αναμνήσεις όταν είχαμε ταξιδέψει στις αρχές της δεκαετίας του ’70 μέσω της τότε Γιουγκοσλαβίας. Και μετά την Ελλάδα συνεχίσαμε ανατολικά, Τουρκία, φτάσαμε μέχρι το Ιράν. Είναι απίστευτο αν το σκεφτείτε: στην καρδιά του Ψυχρού Πολέμου μπορούσες να ταξιδέψεις από τη Ρώμη μέχρι την Τεχεράνη με αυτοκίνητο. Και μισό αιώνα μετά δεν μπορείς. Μεγαλώσαμε σε έναν κόσμο που κατά το μεγαλύτερο μέρος του είχε ειρήνη. Σήμερα συμβαίνει το αντίθετο. Και πραγματικά λυπάμαι για τις νεότερες γενιές, τους σημερινούς νέους του 2022.
Ποια ήταν η δική σας εμπειρία από τα δύο αυτά χρόνια της υγειονομικής κρίσης;
Η πανδημία μάς έδωσε περισσότερο χρόνο για έρευνα. Εντατικοποιήσαμε τα ζητήματα της έρευνας για πράγματα που δεν είχαμε κατανοήσει σε βάθος τα προηγούμενα χρόνια. Δεν θα ήταν υπερβολή να σας πω ότι την περίοδο της πανδημίας κάναμε ένα άλμα 30 ετών. Το 2000, αντί να ξεκινήσει ένας καινούργιος κόσμος, παρέμενε ο ίδιος, με τη διαφορά ότι γινόταν όλο και μεγαλύτερος. Ενώ η πανδημία έσπρωξε τα πράγματα μπροστά. Για παράδειγμα, το δικό μου πάθος είναι η ενέργεια: η μελέτη του οικολογικού υδρογόνου, η χρήση του στην αρχιτεκτονική και άλλες μορφές αειφόρου ανάπτυξης. Βρισκόμαστε στο σημείο όπου δεν θα πρέπει απλώς να σκεφτόμαστε πώς ένα κτίριο θα καταναλώνει λιγότερη ενέργεια αλλά πώς το ίδιο θα την παράγει.
Αλλάζουμε πίστα δηλαδή;
Η έρευνα είναι κάτι που ξεκινάει και δεν ξέρεις πού θα σε φτάσει. Η αρχιτεκτονική δεν είναι συνδεδεμένη μόνο με φωτοβολταϊκά πάνελ ή με φωτοκύτταρα που μας οδηγούν στο να καταναλώνουμε λιγότερη ενέργεια. Στα δικά μας κτίρια, για παράδειγμα, όλα αυτά τα συστήματα έχουν εισαχθεί εδώ και τουλάχιστον 25 χρόνια.
Ως εραστής της κβαντικής φυσικής, θα σας πω ότι η κβαντική μηχανική σού ανοίγει ένα νέο παράθυρο στον κόσμο. Για παράδειγμα, στο αεροδρόμιο που σχεδιάσαμε στην Κίνα ήθελα να μειώσω στο ελάχιστο την κατανάλωση της ενέργειας, δεδομένου ότι το κλίμα στη Σεντζέν είναι τροπικό και το φυσικό φως για πολλές ώρες είναι δυνατό, με πολλή ζέστη. Γι’ αυτό αξιοποιήσαμε μια τεχνολογία κάνοντας χρήση 80 αλγορίθμων που επινοήσαμε εμείς, ώστε το φυσικό φως να εισέρχεται μέσα στο κτίριο αλλά όχι και η ζέστη. Στη συνέχεια προχωρήσαμε ένα βήμα παρακάτω, με την παραμετροποίηση σε συνδυασμό με αλγόριθμους, μια τάση για να εξερευνήσουμε περιοχές που δεν είχαμε γνωρίσει ακόμη. Αυτό οδηγεί την αρχιτεκτονική σε ένα, ας πούμε, «πρωτόγονο», πρωτοφανές στάδιο, σε μια περιοχή που δεν έχει εξερευνηθεί ποτέ στο παρελθόν.
Μου μιλάτε για κβαντική μηχανική. Πόση ζωή υπάρχει σε όλες αυτές τις σχεδόν ασύλληπτες έννοιες;
Πίσω από μένα βλέπετε κάτι περίεργα, ακανόνιστα σχέδια, σωστά; Αυτό που εσείς δεν καταλαβαίνετε σε αυτό το σχέδιο, αυτό ήταν για μας η αρχιτεκτονική τη δεκαετία του ’50 και του ’60, γιατί πριν από όλα υπάρχει η ευαισθησία, το πάθος και η συγκίνηση, που θα πρέπει να την επικοινωνήσεις. Το σημείο στο οποίο ξεκινάει μια ιστορία είναι τη στιγμή που θέλεις να μεταφέρεις τη συγκίνηση σε κάποιον άλλον, εκεί αρχίζει η ζωή. Και από εκείνη τη στιγμή αρχίζεις να σκέφτεσαι πώς θα μεταφέρεις συναισθήματα, συναισθήματα λύπης και ευτυχίας, αγωνίας και ενθουσιασμού, έτσι ώστε να κάνεις τους άλλους συμμέτοχους σε αυτό που αισθάνεσαι. Ξέρετε, η αρχιτεκτονική δεν ζει μόνη της. Και αυτό το ανακαλύψαμε περισσότερο τώρα, την περίοδο της πανδημίας. Είναι ένας τόπος όπου συναντιούνται πολλές γνώσεις, ένας τόπος διεπιστημονικής συνδιαλλαγής. Το άλλο σημείο είναι η συμμετοχή του κόσμου, η σχέση των ανθρώπων μεταξύ τους και ο σεβασμός για την παρουσία του άλλου. Πολλές φορές δεν το καταλαβαίνουμε, αλλά το σημαντικό είναι να ερευνήσουμε πώς αισθάνονται οι άλλοι. Για μια αρχιτεκτονική της συγκίνησης, αυτή είναι η βάση. Επομένως, το θέμα δεν είναι η τεχνική. Σε κάποια κτίρια που φτιάχνουμε λέω αστειευόμενος στους συνεργάτες μας ότι είμαι ειδικευμένος, παθιασμένος σχεδόν, στα να φτιάχνω σκάλες και μπάνια, αυτή είναι η εμμονή μου. Γιατί εκεί φαίνεται αν σέβομαι τον χρήστη: πώς θα ανέβει τη σκάλα και πώς θα πάει στην τουαλέτα.
Πώς μια ιδέα γίνεται πραγματικότητα;
Θέλετε να σας εξηγήσω πώς γίνεται το θαύμα. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να ανατρέξουμε στον Πλάτωνα. Από τον Πλάτωνα έμαθα το εξής: τη δυσκολία να μεταφέρεις τις ιδέες στους άλλους χωρίς να τις καταστρέψεις. Με το να περάσει μια ιδέα από το υπερουράνιο στην υλοποίηση, κινδυνεύει να χάσει τη φυσικότητα, τη φρεσκάδα και την ουσία.
Η δική μου δουλειά είναι να υπερασπιστώ την ιδέα από την αρχή μέχρι το τέλος. Η φρεσκάδα μιας ιδέας είναι το σημαντικότερο στοιχείο της. Η ιδέα είναι ωραία όσο είναι άυλη. Ο στόχος είναι να καταφέρεις να την κρατήσεις τόσο όμορφη μέχρι και την κατασκευή.
Τι θα κληροδοτήσει η πανδημία στον τρόπο που σχεδιάζουμε τα σπίτια μας;
Μπορούμε εύκολα να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι οι κατοικίες μας δεν είναι κατάλληλες για τον μεταβαλλόμενο κόσμο στον οποίο ζούμε. Μας λείπουν η ευελιξία και η προσαρμοστικότητα στο κατοικείν. Να μπορεί μια κατοικία να αυξάνεται και να μειώνεται ανάλογα με τις εκάστοτε ανάγκες. Η κατοικία έχει ανάγκη από μια σειρά λειτουργιών που δεν τις γνωρίζαμε μέχρι σήμερα. Πάρτε το παράδειγμα της συνδεσιμότητας. Όταν δεν υφίσταται η συνδεσιμότητα, δεν έχεις πρόσβαση στην τεχνολογία και στην πληροφορία.
Θέλατε να γίνετε ζωγράφος και γίνατε αρχιτέκτονας. Πόση ζωγραφική υπάρχει στις μελέτες σας;
Πράγματι, για να ευχαριστήσω τη μητέρα μου, ξεκίνησα την αρχιτεκτονική. Τα πρώτα χρόνια έδινα απλώς μαθήματα στις εξεταστικές χωρίς να έχω ιδέα γιατί. Μια μέρα, σε ένα από τα φοιτητικά ταξίδια που έκανα με οτοστόπ βρέθηκα στο Λονδίνο και, όπως όλοι οι φοιτητές, έπλενα πιάτα, έκανα τον σερβιτόρο και έφτιαχνα πίτσες. Μια μέρα, μου μίλησαν για ένα γραφείο στο οποίο συχνάζει κόσμος παράξενος, και είχαν φτιάξει ένα είδος εργαστηρίου. Πήγα μια μέρα και τους είδα να δουλεύουν σε ένα σωρό σχέδια που δεν είχαν καμία σχέση με την πραγματικότητα. Τους ρώτησα αν μπορώ να δουλέψω εκεί και ένας από τους διευθύνοντες μού είπε: «Κάνε ό,τι θέλεις, έτσι κι αλλιώς δεν πρόκειται να σε πληρώσουμε». Εκεί κατάλαβα ότι αυτό μου αρέσει, αυτή η αρχιτεκτονική μού αρέσει. Το γραφείο ήταν οι Archigram.
Θέλετε, αντί επιλόγου, να μας πείτε τα τρία αγαπημένα σας έργα;
Είναι αυτά που δεν έχω κάνει ακόμη. Αυτά που θέλω να κάνω στο μέλλον. Ξέρετε, η αρχιτεκτονική είναι η τέχνη της λήθης. Αυτό υποστήριζε ο Γιόζεφ Μπόις, αλλά και ο Μπόρχες. Εύχομαι να ξεχνάω κάθε μέρα τι έχω δημιουργήσει την προηγούμενη, σαν να είμαι μπροστά σε μια tabula rasa. Η τέχνη της λήθης είναι το πιο σημαντικό πράγμα στον κόσμο της δημιουργίας. Η εμπειρία βέβαια είναι κάτι εντελώς διαφορετικό· κάτι που δεν μπορείς να ξεχάσεις γιατί δεν έχει μορφή, παραμένει στο ασυνείδητο, στο βάθος του μυαλού.
«ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΟ ΤΟ ΠΙΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΚΤΙΡΙΟ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;»
→ Ο καθηγητής Παναγιώτης Πάγκαλος για το THE CLOUD
Το έργο που, αδιαμφισβήτητα, αποτελεί το απαύγασμα της αρχιτεκτονικής σκέψης και των μύχιων καλλιτεχνικών προθέσεων του Massimiliano Fuksas είναι το «σύννεφο» (The Cloud). Πρόκειται για ένα έργο που διεκδικεί επάξια την πρωτοκαθεδρία στο παγκόσμιο αρχιτεκτονικό στερέωμα για τουλάχιστον τέσσερις λόγους. Πρώτον, διότι πρόκειται για ένα κτίριο που παρουσιάζει την ίδια την αρχιτεκτονική νικήτρια απέναντι στον ισχυρότερο εχθρό της, τη βαρύτητα. Δεύτερον, γιατί αναδεικνύει ότι η τεχνολογία δεν αποτελεί προϋπόθεση, αλλά συνεπαγωγή του καλλιτεχνικού και φιλοσοφικού αναστοχασμού του δημιουργού. Τρίτον, επειδή το έργο, που γεννήθηκε επώδυνα στην αιώνια πόλη, επισφράγισε για μία ακόμα φορά τη ρωμαϊκή ικανότητα καινοτομίας και επινόησης. Τέλος, στα παραπάνω οφείλουμε να προσθέσουμε το βασικό γεγονός ότι η συμπόρευση μεταξύ του απόλυτου ορθολογισμού του κλασικού δομικού συστήματος «δοκός επί στύλων» με την ακανόνιστη και απροσδιόριστη μορφή ενός σύννεφου γεννάει νέους και σοβαρούς προβληματισμούς για την πορεία που θα χαράξει εφεξής η αρχιτεκτονική σκέψη.