Στην αρχή δεν είχε διάθεση να ανακατευτεί. Ή μάλλον είχε, αλλά δεν ενθουσιαζόταν από όσα άκουγε. Εμπιστευόταν τον Θανάση Παπαγεωργίου και τη Λήδα Πρωτοψάλτη –είχαν συνεργαστεί έξι χρόνια πριν, το 1987, όταν είχαν ανεβάσει στο Θέατρο Στοά τη δική του Φαύστα–, όμως το 1993, στον 75χρονο τότε Μέντη Μποσταντζόγλου, τον περίφημο Μποστ (1918-1995), η μία ιδέα τού φαινόταν κοινότοπη, η άλλη άνευ σημασίας, η επόμενη ελάχιστα αστεία.
Τότε ο Παπαγεωργίου και η Πρωτοψάλτη τού πρότειναν να αντλήσει το θέμα του επόμενου έργου του από μια τραγωδία. Για άλλη μια φορά, ο Μποστ, ο εικονογράφος, γελοιογράφος, θεατρικός συγγραφέας, στιχουργός και ζωγράφος που με το λαϊκό και ευφρόσυνο χιούμορ του και με τα φαινομενικά αθώα αλλά εξόχως παιγνιώδη λάθη της γλώσσας του είχε επί χρόνια σατιρίσει τα μικροαστικά ήθη, τον νεοπλουτισμό, τις ανισότητες, την ημιμάθεια, τον καθωσπρεπισμό και την πολιτική ζωή της Ελλάδας, δεν ένιωσε μέσα του το «κλικ» που ήθελε. Ώσπου του πρότειναν συγκεκριμένα τη Μήδεια του Ευριπίδη. «“Αυτή μάλιστα, έχει και φόνους”, είπε με εκείνο το πονηρό και πολλά υποσχόμενο μισοχαμόγελό του», θα έγραφε αργότερα ο σκηνοθέτης Παπαγεωργίου. Και η Πρωτοψάλτη, η πρώτη που ερμήνευσε τον ρόλο, θα χαρακτήριζε εκείνο το κείμενο «εκρηκτικό».
Σχεδόν τριάντα χρόνια μετά από εκείνο το επιτυχημένο ανέβασμα, η Μήδεια του Μποστ γίνεται το πρώτο έργο της νεοελληνικής δραματουργίας που παρουσιάζεται από το Εθνικό Θέατρο στο Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου. Η πρεμιέρα θα γίνει στην Επίδαυρο στις 8 και 9 Ιουλίου, επομένως ο θίασος δουλεύει ήδη με τις μηχανές στο φουλ. Οι πρόβες, από τους κλειστούς χώρους του Κτιρίου Τσίλλερ, έχουν μεταφερθεί στην ανοιχτωσιά που προσφέρει η Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου-«Σχολείον της Αθήνας-Ειρήνη Παπά» στο Νέο Φάληρο, με τη σκηνή που έχει στηθεί, την «ορχήστρα» πιο σωστά, να είναι πανομοιότυπη με του αργολικού θεάτρου: αν κανείς βρεθεί ενώπιόν της ένα απόγευμα του Ιουνίου, θα δει συντελεστές και ανθρώπους της παραγωγής να υπολογίζουν πόσα μέτρα πρέπει να απέχουν μεταξύ τους τα τμήματα του σκηνικού της Εύας Μανιδάκη (που αποτελείται μεταξύ άλλων από χρυσούς και μαύρους τσιμεντόλιθους, όμοιους με ερείπια παλατιού), πού πρέπει να σταθούν οι τέσσερις επί σκηνής μουσικοί (μεταξύ των οποίων και ο συνθέτης της παράστασης, Θοδωρής Οικονόμου), και ποιος ξέρει πόσοι ακόμα υπολογισμοί είναι εδώ σημαντικοί.
ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ, ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΚΙ ΕΝΑΣ ΨΑΡΑΣ
«Έχουν περάσει λίγες ημέρες, το καταλαβαίνω, επομένως πρέπει να βρούμε λίγο τον τόνο», λέει ο σκηνοθέτης της παράστασης, Γιάννης Καλαβριανός, στα μέλη του Χορού, που ήδη έχουν ξεκινήσει το ζέσταμά τους. Ο τόνος ξαναβρίσκεται τελικά εύκολα, και έτσι ο σκηνοθέτης αφήνει για λίγο τον Χορό στις σωματικές και τις φωνητικές ασκήσεις του και μας εξηγεί ό,τι χρειάζεται για την παράσταση: «Η Μήδεια είναι μια παρωδία τραγωδίας, μια “παρατραγωδία”», λέει ο Καλαβριανός, «κάτι που ο Μποστ είχε κάνει και στο Ρωμαίος και Ιουλιέτα ή στη Φαύστα, όπου επίσης υπήρχε ένα πρωτογενές υλικό που ο ίδιος επαναδιαπραγματευόταν. Εδώ, δεν παρωδεί τον Ευριπίδη, αλλά τα σύγχρονα ανεβάσματά του, όταν γράφτηκε η δική του Μήδεια έπειτα από παραγγελία του Θεάτρου Στοά. Ο Μποστ έχει κρατήσει την εκδοχή του μύθου του Ευριπίδη, έχει κρατήσει την παιδοκτονία, όπως όμως λέει η ίδια η Μήδεια –κι εδώ σχολιάζεται η πρόσληψη των αρχαίων τραγωδιών από τους νεοέλληνες− “μόνον οι επιπόλαιοι που δεν κοιτούν εις βάθος θα πουν πως ήτο έγκλημα με αφορμήν το πάθος”. Γιατί δεν φτάνει κάποιος στην παιδοκτονία μόνο και μόνο επειδή απίστησε ο σύντροφός του· στη Μήδεια συμβαίνει μια συνολική διαταραχή της προσωπικότητάς της».
Αν αυτή η διαταραχή θεωρείται πια λίγο έως πολύ δεδομένη στο πλαίσιο της τραγωδίας του Ευριπίδη, το ίδιο δεν ισχύει ακριβώς στην κωμωδία του Μποστ: εδώ, η Μήδεια οδηγείται στην παιδοκτονία μεταξύ άλλων γιατί τα παιδιά της δεν διαβάζουν τα μαθήματά τους ή γιατί κάνουν σεξ με μια Καλόγρια και έναν Καλόγερο. Tην ίδια στιγμή, μαζί με την κεντρική ηρωίδα, συνυπάρχουν η Αντιγόνη, ο Οιδίποδας, ο ίδιος ο Ευρυπίδης, ένας Ψαράς και άλλοι ήρωες που ανησυχούν για τον πληθωρισμό, την ανεργία, τη λιτότητα και τη δημόσια διαφθορά, που καθυστερούν γιατί είναι κλειστό το κέντρο ή που λατρεύουν τα αρχαία ελληνικά, αλλά καλύτερα να μην κουραστούν διαβάζοντάς τα: ναι, η λανθασμένη (και η λανθάνουσα) γλώσσα έχει την τιμητική της στο έργο του Μποστ και η Μήδεια δεν αποτελεί εξαίρεση. «Το έργο είναι γραμμένο σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο με ζευγαρωτή ρίμα», εξηγεί ο Γιάννης Καλαβριανός, ενώ στο μεταξύ έχουν ξεκινήσει συμπτωματικά (ή όχι και τόσο) το φωνητικό ζέσταμά τους οι ηθοποιοί. «Έχει φτιάξει έναν ιδιότυπο κόσμο ο Μποστ με τη γλώσσα του», συνεχίζει ο Καλαβριανός, «μια γλώσσα που είναι ένα μείγμα νέας ελληνικής, καθαρεύουσας, αρχαίων εκφράσεων και πολλών γραμματικών, συντακτικών και ορθογραφικών λαθών. Παίζει πολύ με αυτά τα λάθη όταν θέλει να σχολιάσει κάτι. Θέλει, για παράδειγμα, να σατιρίσει την ημιμάθεια και τη σοβαροφανή χρήση της γλώσσας; Θα βάλει τότε τους ήρωες να μιλούν σε ακραία καθαρεύουσα. Και αυτή η γλώσσα είναι ο απόλυτος πρωταγωνιστής του έργου. Η προσπάθειά μας είναι να αναδειχθεί στον μέγιστο δυνατό βαθμό και να είναι αυτή η αφετηρία του κωμικού τόνου της παράστασης».
«Η ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΗΘΟΠΟΙΟΥ»
Κωμικό τόνο −καλή διάθεση, πιο σωστά− μοιάζει να έχει και η συγκεκριμένη πρόβα ήδη από το ξεκίνημά της, όταν οι ηθοποιοί έφτασαν εδώ για να δοκιμάσουν τα κοστούμια που σχεδίασε η Βάνα Γιαννούλα. Έχει μια ιερότητα, μια προσήλωση η στιγμή που ένας ηθοποιός ντύνεται ή βάφεται στον καθρέφτη, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο Γιώργος Γλάστρας, που στο έργο υποδύεται τον Τροφό (μια σύμπτυξη της Τροφού και του Παιδαγωγού της ευριπίδειας Μήδειας), δεν μπορεί να απολαύσει το κοστούμι του ή να αστειευτεί με τον Στέλιο Ιακωβίδη, που υποδύεται τον Ευριπίδη. Φορώντας το μακρύ, βαρύ φόρεμά του, ο Γιώργος Γλάστρας βαδίζει πιο θεατρικά και κατόπιν, σε ένα δικό του διάλειμμα, περιγράφει την άρρηκτη σχέση μεταξύ ενός ηθοποιού και του κοστουμιού του: «Το κοστούμι προσδιορίζει την κίνηση του ηθοποιού, την έκφρασή του, μεταφέρει τα συναισθήματα του χαρακτήρα μέσα από τα χρώματα και την κίνηση του υφάσματος, και παρουσιάζει την καταγωγή του ρόλου. Είναι η περιουσία του ηθοποιού».
Έχοντας ήδη δοκιμάσει πάνω της μερικά από τα συνολικά τέσσερα κοστούμια του ρόλου της, η Μήδεια της παράστασης, η Γαλήνη Χατζηπασχάλη, εξηγεί ότι ένας ηθοποιός, για κάποιο διάστημα των προβών τουλάχιστον, δεν ξέρει τι ακριβώς θα φορέσει. «Όταν φτάνει το κοστούμι, το θέμα είναι να έχεις μια τύχη, να έρθει και να ταιριάξει πάνω σου, σε όσα έχεις φτιάξει για τον ρόλο στο μεταξύ. Ειδάλλως, μπορεί να είναι κάτι που δεν το αντέχεις. Εμένα με απασχολεί κυρίως το παπούτσι», συνεχίζει η ηθοποιός μισοαστεία μισοβαρά, «διότι το πάτημα, το να μη φοράς κάτι που σε δυσκολεύει, έχει μεγάλη σημασία. Όπως βλέπεις, βέβαια, το παπούτσι μου είναι πάρα πολύ καλό και είμαι πολύ χαρούμενη γι’ αυτό». Η Σύρμω Κεκέ, η Καλόγρια στη Μήδεια του Μποστ, δεν διαφωνεί: «Υπάρχουν ενδυματολόγοι που σε αφήνουν να προτείνεις ιδέες, κάτι που μου ταιριάζει, γιατί μου αρέσει να σκέφτομαι τι θα φόραγε ο κάθε ρόλος, ενώ η άλλη περίπτωση είναι το κοστούμι να έρθει αργότερα και ο ηθοποιός είτε να σοκαριστεί είτε να πάρει μια τρομερή ώθηση, αν το ρούχο “κουμπώνει” με ό,τι κάνει ο ίδιος».
Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΣΚΗΝΟΓΡΑΦΙΑΣ
Από πού έρχονται, όμως, και πού έχουν ραφτεί τα κοστούμια που θα κουμπώσουν (ή όχι) με τους ηθοποιούς και τους ρόλους τους; Flashback μερικές ημέρες πριν, στα κεντρικά του Εθνικού Θέατρου, όπου οι μοδίστρες και οι μόδιστροί του εργάζονται πάνω στα σχέδια της Βάνας Γιαννούλα: σε ένα εργαστήριο γεμάτο με αθόρυβες ραπτομηχανές, με μεγάλες, γυάλινες επιφάνειες, όπου τα υφάσματα γλιστρούν αβίαστα, με πολύχρωμες μπομπίνες επίσης, από κλωστές σε χρώματα οικεία ή όχι και τόσο (και με πολλές κούκλες τριγύρω, με κρεμάστρες, μεζούρες, δαχτυλήθρες, ψαλίδια, πελότες για τις καρφίτσες και τόσα ακόμα σύνεργα), η Βασιλική Τσιλιγκρού και η ομάδα της εργάζονται με την προσήλωση που χαρακτηρίζει το επάγγελμά τους.
Έχοντας οδηγό τις μακέτες της ενδυματολόγου, φτιάχνουν φορέματα πάνω στο χαρτί, πάνω στο «κάμποτο», που σαν ύφασμα είναι οικονομικό και ανταποκρίνεται σε όλα τα σχέδια, ή πάνω στο τελικό ύφασμα που θα χρησιμοποιηθεί· αναζητούν και βρίσκουν τρόπους ώστε ένα φόρεμα (του Τροφού), να δίνει τη δυνατότητα στον ηθοποιό να περπατάει αεράτα, χωρίς να φαίνεται ο βηματισμός του· σε ένα άλλο (της Μήδειας) προσπαθούν να πετύχουν το σωστό «πέσιμο»· και όλα, όταν πια η παράσταση θα παίζεται, θα τα παρατηρήσουν ως θεατές και ως επαγγελματίες ταυτόχρονα: «Τότε μπορεί να πεις “εδώ έπρεπε να γίνει αυτό ή το άλλο διαφορετικά”», λέει η Βασιλική Τσιλιγκρού. «Αυτό συμβαίνει και σε άλλες παραστάσεις. Παρατηρείς λεπτομέρειες που εκτός επαγγέλματος δεν είναι ορατές − για παράδειγμα, κάτι που έπρεπε να είχε κάνει αλλιώς ο συνάδελφος ή μια ωραία ιδέα που είχε και που θα μπορούσες να αξιοποιήσεις και εσύ».
Λίγους ορόφους πιο κάτω βρίσκεται το καμαρίνι με τις περούκες, τα τσιμπιδάκια, τις λακ και τα φιλέ, ενώ λίγο παραδίπλα θα συναντήσει κανείς το εργαστήριο όπου κατασκευάζονται τα φροντιστηριακά είδη, τα «props»: τα πιο ετερόκλητα αντίγραφα του γνωστού υλικού κόσμου μπορούν να βρεθούν εδώ και, ειδικά για τη Μήδεια, η Φωτεινή, που έχει αναλάβει τον σχεδιασμό τους, δημιουργεί μια ελληνική σημαία, αστερίες, κοχύλια και… μύδια, καθώς κι έναν μικρό μπαλτά, που ποιος ξέρει πώς θα χρησιμοποιηθεί, ένα τεράστιο αρχαίο «σημειωματάριο» και διάφορα άλλα. Τα πιο συνηθισμένα υλικά εδώ είναι το αφρολέξ, ο αφρόστοκος, οι ρητίνες, «τόνοι από παπιέ μασέ», ακρυλικά χρώματα, κερί και ό,τι άλλο προκύψει. Στον τοίχο κρέμονται φωτογραφίες με ηθοποιούς πίσω από περίτεχνες, αλλόκοσμες μάσκες. «Ειδικά όταν φτιάχνεις μάσκες, πρέπει να έχεις τον νου σου, γιατί οι ηθοποιοί δεν χαίρονται πάντα να τις φοράνε και αρχίζουν τα “δεν βλέπω, δεν ακούω, με δυσκολεύει”», λέει με τρυφερή αυστηρότητα η Φωτεινή. Σε κάθε περίπτωση, απογοητεύεται όταν μετά το τέλος μιαςβπαράστασης ο κόπος της έχει φθαρεί, έχει «κακοπάθει». «Όλα αυτά βέβαια», παρατηρεί, «είναι εφήμερα πράγματα. Ζουν όσο ζει η παράσταση. Αυτή είναι η ιστορία με τη σκηνογραφία».
Ο ΡΥΘΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΡΑΛΟΓΟ
Πίσω στην πρόβα της Μήδειας, εκείνο το μεγάλο αρχαίο «σημειωματάριο» βρίσκεται προς το παρόν στα χέρια του Στέλιου Ιακωβίδη, που ως Ευριπίδης έχει επισκεφτεί τη Μήδεια στα ανάκτορά της και της ζητάει να γράψει μια τραγωδία βασισμένη στη ζωή της: «Αν βάλω λεπτομέρειες απ’ τον δικό σας βίο, τότε θα πάρω ασφαλώς το πρώτο το βραβείο», της λέει σε άψογα «μποστικά». Εκείνη δέχεται να του εξιστορήσει τη ζωή της από τότε που εγκατέλειψε την Κολχίδα για χάρη του Ιάσονα (Σταύρος Σβήγκος), όπως δέχεται επίσης την Καλόγρια που προσπαθεί να της εξηγήσει γιατί φόρεσε το ράσο ή τον γέρο και τυφλό πλέον Οιδίποδα (Θανάσης Δήμου) που με τη βοήθεια της Αντιγόνης (Άνδρη Θεοδότου) προσπαθεί να αποκαταστήσει την παλιότερη δόξα του. Όλους τους δέχεται η Μήδεια ή σχεδόν όλους: «Πώς μ’ εκνευρίζει ο Χορός και αυτές οι κορασίδες, που βγαίνουν δήθεν συμπονών όλες τις ηρωίδες», αναφωνεί σε άλλο σημείο.
«Είναι ένα έργο καθαρού λόγου, από τον οποίο δεν μπορείς να ξεφύγεις», θα πει σε ένα διάλειμμα η Γαλήνη Χατζηπασχάλη, επαναφέροντας το θέμα της γλώσσας του Μποστ. «Ο ρυθμός βρίσκεται όλος μέσα στο έργο, κάτι πολύ βοηθητικό για τον ηθοποιό. Δεν χρειάζεται να σκεφτείς πολύ, το έργο σού λέει από μόνο του σχεδόν πώς θα τονίσεις τις λέξεις. Και επίσης, σημαντική είναι και η σχέση του Μποστ με το παράλογο, που σε κεντρίζει. Επειδή ειδικά πρόκειται για κωμωδία, πρόκειται για ένα “παράλογο” που δεν σε οδηγεί σε πράγματα τραγικά, αλλά σε κωμικά, ευφρόσυνα». Ή και σε πράγματα αθώα, ελαφριά, αφελή (με έναν τρόπο που συνδέει τον Μποστ με το θέατρο σκιών, τον ζωγράφο Θεόφιλο και ίσως τον υπερρεαλισμό), θα έλεγε κανείς βλέποντας αυτή τη Μήδεια. Σωστά; «Κυρίως αφέλεια, αυτό που είπες, θέλει το έργο», λέει η Γαλήνη Χατζηπασχάλη.
«Όλοι οι χαρακτήρες θέλουν αυτό το στοιχείο και ειδικά ο δικός μου: μια χαρακτηριστικά αφελής γυναίκα, που επειδή έχει background βασιλοπούλας και έπειτα βασίλισσας, η αφέλειά της διογκώνεται, γιατί νομίζει ότι ξέρει πολλά ενώ δεν ξέρει τίποτα».
Υπέρ της ευφρόσυνης αθωότητας μοιάζει να μιλάει και η Σύρμω Κεκέ, όταν λέει ότι «είναι συγκινητικό και απελευθερωτικό να παρουσιάζεις κάτι ελαφρύ −όχι στο περιεχόμενό του και όχι χωρίς υψηλή λογοτεχνική αξία− και ο κόσμος να γελάει και να του φτιάχνει η διάθεση». Και ο Γιάννης Καλαβριανός, που ενώ διαβάζονται αυτές οι γραμμές θα βρίσκεται πια στην Επίδαυρο για τις τελευταίες πρόβες, θυμίζει ότι ο κριτικός Βάσος Βαρίκας είχε πει κάποτε πως το θεατρικό κοινό είχε παραγίνει σοβαρό. «Εξακολουθούμε να μπλέκουμε τη θεατρολογική ανάλυση και κριτική με την πρόσληψη του θεάτρου. Έχουμε γίνει όλοι λίγο κριτικοί και έχουμε χάσει την άδολη, την αγνή, απευθείας σχέση με το θεατρικό συμβάν. Είμαι πάντα υπέρ μιας πιο αθώας σχέσης πομπού και δέκτη στην τέχνη. Χωρίς να χρειάζεται η διαμεσολάβηση κάποιου».
ΙΝFO → Εθνικό Θέατρο – Γιάννης Καλαβριανός, Μήδεια, Μποστ / Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου, 8-9 Ιουλίου, 9 μ.μ.
Προπώληση εισιτηρίων: aefestival.gr, viva.gr και στα εκδοτήρια του Φεστιβάλ Αθηνών-Επιδαύρου.