Το κτίριο-αίνιγμα. Το κτίριο-θρύλος. Το κτίριο μιας ζωής· σίγουρα για τον δημιουργό του, τον σπουδαίο μοντερνιστή Ιωάννη Δεσποτόπουλο (1903-1992), τον μόνο Έλληνα αρχιτέκτονα που είχε σπουδάσει στον Μεσοπόλεμο στην περίφημη Σχολή του Bauhaus. Αλλά και το κτίριο -φάντασμα, καθώς παραμένει ημιτελές, αν και εν μέρει απολύτως λειτουργικό από το 1976, όταν θεωρητικά αποπερατώθηκε.
Το Ωδείο Αθηνών, αυτή η ανάλαφρη, λευκή, λοξή ευθεία, οριακά θεατή μέσα από την οργιώδη βλάστηση του βαθμιδωτού κήπου, ετοιμάζεται να αλλάξει σελίδα στην υπεραιωνόβια ιστορία του (ιδρύθηκε το 1871, με πρώτη έδρα σε σωζόμενο κτίριο στην οδό Πειραιώς), επανασυστήνοντας τον εαυτό του στην πόλη που υπηρετεί εδώ και 150 χρόνια.
Ναι, το Ωδείο Αθηνών δεν είναι ένα οποιοδήποτε κτίριο, όχι μόνο αρχιτεκτονικά (μιλάμε για ένα από τα κορυφαία δείγματα του ελληνικού μοντερνισμού, και μάλιστα σε αυτή την κλίμακα· αίθρια, στοές και μαρμάρινες σκάλες συνθέτουν την τόσο αναγνωρίσιμη σχεδιαστική του ταυτότητα), αλλά και από καθαρά εκπαιδευτική σκοπιά: το εσωτερικά δαιδαλώδες συγκρότημα περιλαμβάνει έναν ανεπανάληπτο συνδυασμό πολλαπλών χώρων διδασκαλίας της μουσικής, του θεάτρου και του χορού, βιβλιοθήκη, αρχείο, πολλαπλές αίθουσες καλλιτεχνικών εκδηλώσεων και συγκεντρώσεων, αίθρια και στούντιο. Ένα παλλόμενο κύτταρο εκπαίδευσης και πολιτιστικής παραγωγής που μόνο οι σπουδαστές, οι συγγενείς τους, οι γείτονες και τα παιδιά με τα σκέιτ, που έχουν ανακαλύψει εδώ μια μοναδική πίστα για τις ριψοκίνδυνες φιγούρες τους, μπορούν να σας περιγράψουν με ακρίβεια· συχνά πυκνά, από τα παράθυρα του κτιρίου ξεχειλίζουν οι μελωδίες από τις πρόβες των εκκολαπτόμενων μουσικών, ενώ δεν είναι τόσο σπάνιο να γίνεις μάρτυρας κάποιας άλλης πρόβας, αυτή τη φορά των σπουδαστών της Δραματικής Σχολής του Ωδείου, μιας από τις σημαντικότερες της χώρας.
Οι νέες υποδομές
Η νέα φάση του Ωδείου Αθηνών ξεκίνησε αναμφίβολα το 2013, με την ανάληψη της προεδρίας του Διοικητικού Συμβουλίου από τον αρχιμουσικό Νίκο Τσούχλο, ευρύτερα γνωστό από τη θητεία του ως διευθυντή καλλιτεχνικού προγραμματισμού και αργότερα ως καλλιτεχνικού διευθυντή στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Χάρη στο δικό του πάθος και στους δικούς του αγώνες μπήκαν τα θεμέλια αυτού που συμβαίνει σήμερα και θα αρχίσει να αποκαλύπτεται σταδιακά στους Αθηναίους από τον ερχόμενο Σεπτέμβριο. Και τι ακριβώς συμβαίνει σε αυτόν τον μισοκοιμισμένο γίγαντα των 14.000 τετραγωνικών μέτρων; Αποπερατώνεται και εκσυγχρονίζεται το μεγαλύτερο μέρος από το 50% του κτιρίου που παρέμενε ημιτελές από το 1976, με την πολύτιμη σύμπραξη του αρχιτεκτονικού γραφείου Θύμιος Παπαγιάννης και Συνεργάτες και τη συγχρηματοδότηση της Περιφέρειας Αττικής, του ΕΣΠΑ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πρακτικά οι εργασίες των τελευταίων τριών ετών προσθέτουν τέσσερις βασικές υποδομές: Το αμφιθέατρο «Ιωάννης Δεσποτόπουλος», που βρίσκεται στο δεύτερο υπόγειο του συγκροτήματος και θα μπορεί να φιλοξενεί σχεδόν όλες τις πιθανές πολιτιστικές, εκπαιδευτικές και συνεδριακές χρήσεις. Το Φουαγέ Τεχνών, δύο επίπεδα κάτω από το Αμφιθέατρο, έναν χώρο 600 τ.μ., επίσης κατάλληλο για πολλαπλές χρήσεις, όπως εκθέσεις, εκδηλώσεις και μουσικά δρώμενα, που θα μπορούν να αναπτύσσονται ταυτόχρονα σε διαφορετικά επίπεδα. Τη Νέα Σκηνή, που παλαιότερα στέγασε την προσωρινή λειτουργία του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης, έναν πειραματικό πολυλειτουργικό χώρο που έχει υιοθετήσει τη λογική του «box in a box», δηλαδή ενός κουτιού ενταγμένου στο υπάρχον κέλυφος. Και το Κέντρο Τεχνολογίας Κ3 στα έγκατα του συγκροτήματος (επίπεδο -7.80), που σχεδιάστηκε ώστε να υποστηρίζει και να προωθεί τη νεανική δημιουργία κι επιχειρηματικότητα στον χώρο της καλλιτεχνικής παραγωγής, δημιουργώντας μεταξύ άλλων σύγχρονα, υψηλών προδιαγραφών και διαφορετικών μεγεθών στούντιο ηχογραφήσεων. Πέντε αίθουσες ηχογράφησης από 16 έως 56 τ.μ. η καθεμιά, ένα control room, αίθουσα σεμιναρίων, χώροι καθιστικών, αναμονής και συναντήσεων, αρχειοστάσιο, καθώς και βοηθητικοί χώροι σχεδιάστηκαν για να υπηρετούν μεγάλο εύρος επιμέρους χρήσεων. Αν προσθέσουμε σε όλα αυτά το νέο εστιατόριο και το καφέ που αναπτύσσονται στη νέα κύρια είσοδο του κτιρίου, έχετε όλη την εικόνα της νέας εποχής του Ωδείου Αθηνών. Στην πραγματικότητα, το κτίριο αποκτά για πρώτη φορά την επιβλητική είσοδο και τον χώρο υποδοχής που του αξίζει.
Πίσω από τις γυψοσανίδες
Καλά διαβάσατε: το Ωδείο παρέμενε όλα αυτά τα χρόνια ένα συγκρότημα πολιτισμού χωρίς εμφανή είσοδο. Όχι γιατί το είχε «ξεχάσει» ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος, όπως μας εξηγεί ο Νίκος Τσούχλος, αλλά γιατί στο συνολικό σχέδιο για το Πνευματικό Κέντρο Αθηνών που είχε οραματιστεί ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, το κτίριο του Ωδείου είχε συμπληρωματικό χαρακτήρα σε σχέση με τις άλλες, πιο προβεβλημένες γειτονικές χρήσεις (Όπερα, Πινακοθήκη, κ.λπ.). Και για να δημιουργηθεί είσοδος, υλοποιήθηκε η μοναδική παρέμβαση στο αρχικό κέλυφος του κτιρίου (που, σημειωτέον, είναι κηρυγμένο διατηρητέο μνημείο από το 2017): συμπαγείς τοιχοποιίες της νότιας όψης επί της οδού Ρηγίλλης αντικαθίστανται από κινητά υαλοστάσια, με στόχο την οπτική και λειτουργική συνένωση του Ωδείου με τους όμορους χώρους πολιτισμού (Λύκειο Αριστοτέλη, Βυζαντινό Μουσείο), όπως και με το υπέροχο αλλά εγκαταλελειμμένο αστικό πάρκο 9 στρεμμάτων, για το οποίο επίσης υπάρχει (ευτυχώς) πρόβλεψη ανάταξης σε συνεργασία με τον Δήμο Αθηναίων.
Στον νέο χώρο υποδοχής, συνολικής έκτασης 215 τ.μ., θα δεσπόζει ένα ανέλπιστο εύρημα που προέκυψε όταν κατεδαφίστηκαν γυψοσανίδες που τον έκρυβαν για δεκαετίες: ένας αριστουργηματικός, επιβλητικός μαρμάρινος τοίχος –από μαύρο μάρμαρο Βυτίνας–, στον οποίο ένα εξασκημένο μάτι θα εντοπίσει τις χαρακτηριστικές γεωμετρικές διακοσμητικές χαράξεις του Ι. Δεσποτόπουλου, εμφανείς και σε άλλες, διαφορετικές επιφάνειες του κτιρίου, από τις εσωτερικές σκάλες μέχρι τα πατώματα του Ωδείου Αθηνών. Τα περισσότερα ανακαλύφθηκαν τώρα, γιατί είχαν καλυφθεί στο πέρασμα του χρόνου από πολλά εκατοστά σκόνης και μπάζα δεκαετιών. Ή από γυψοσανίδες…
Άνοιγμα στην πόλη και βιωσιμότητα
Με όλες αυτές τις παρεμβάσεις, το Ωδείο Αθηνών από καθαρά εκπαιδευτικός οργανισμός εξελίσσεται σε κάτι πολύ μεγαλύτερο. «Το μελλοντικό σχήμα λειτουργίας του Ωδείου Αθηνών, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης των υπό αποπεράτωση υποδομών, θα είναι λιγότερο μια νέα εξέλιξη και πολύ περισσότερο η ολοκλήρωση και η ευόδωση ενός προϋπάρχοντος σύνθετου πολιτιστικού οράματος που βρίσκεται από δεκαετίες σιωπηλά αποτυπωμένο στο ίδιο το αρχιτεκτόνημα του Δεσποτόπουλου. Στο όραμα αυτό, οι σχολές (Δραματική, Χορού, Μουσικής), όπως και το προσφάτως ιδρυθέν Κέντρο Έρευνας και Τεκμηρίωσης του Ωδείου Αθηνών με επίκεντρο το ιστορικό αρχείο του, αποτελούν κατά κάποιον τρόπο τους κινητήρες μιας ευρύτερης δραστηριότητας, η οποία επεκτείνεται σε όλο το φάσμα των παραστατικών τεχνών. Η διασύνδεση της καλλιτεχνικής εκπαίδευσης με τη σύγχρονη πολιτιστική και κοινωνική πραγματικότητα, η παροχή ευκαιριών σε νέους καλλιτέχνες στην αρχή της σταδιοδρομίας τους, οι δημιουργικές συνέργειες με σημαντικούς φορείς πολιτισμού και το ευρύτερο άνοιγμα στην πόλη συνδυάζονται με την πρακτική αναγκαιότητα διασφάλισης της μακροπρόθεσμης βιωσιμότητας του όλου σχήματος». Βιωσιμότητα σημαίνει οικονομική ανεξαρτησία και το οποίο με τη σειρά του σημαίνει, ανάμεσα σε άλλα, φιλοξενία συνεδρίων και εκδηλώσεων τρίτων οργανισμών, όπως θα συμβεί με τη Διεθνή Εβδομάδα Δημοσιογραφίας 2022, που διοργανώνει το iMEdD τον προσεχή Οκτώβριο και η οποία θα εγκαινιάσει ατύπως τη νέα εποχή του Ωδείου. Το στοίχημα είναι το Διοικητικό Συμβούλιο του Ωδείου Αθηνών να μη χρειαστεί ποτέ να φτάσει στη δύσκολη θέση να ζητήσει ραντεβού με κάποιον υπουργό για την έγκριση μιας έκτακτης επιχορήγησης.
Κάτι που (θα) είναι πολύ όμορφο στη νέα φάση λειτουργίας του ιστορικού αυτού χώρου για την Αθήνα θα είναι η δημιουργική συνύπαρξη της εκπαιδευτικής λειτουργίας κι ενός νέου πόλου υποδοχής και προβολής καλλιτεχνικής παραγωγής, όπως είναι το Μέγαρο Μουσικής ή η Στέγη ή το Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. «Εδώ ουσιαστικά μεγαλώνουν οι καλλιτέχνες του αύριο και μία από τις φιλοδοξίες του κτιρίου είναι αυτό το πέρασμα της ερήμου, από την αποφοίτηση μέχρι την αναγνώριση και την πιθανή πρόσκληση από τη Στέγη ή το Μέγαρο, την περίοδο δηλαδή που ένας καλλιτέχνης κάνει τα καλύτερα και τα χειρότερα πράγματα της ζωής του, να τα κάνει εδώ, στις νέες υποδομές που δημιουργούνται», επισημαίνει ο Νίκος Τσούχλος.
Οι εκκρεμότητες
Ωστόσο, ακόμα και τώρα, που ένας άχαρος κύκλος κλείνει, το εμβληματικό έργο του Δεσποτόπουλου θα παραμείνει εν μέρει ημιτελές (50% ήταν λειτουργικό πριν ξεκινήσουν οι εργασίες το 2019). Ρωτάω τον πρόεδρο του ΔΣ του Ωδείου Αθηνών ποιες είναι οι βασικές εκκρεμότητες και τι προβλέπεται για τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου που αφορά πολύ και την ίδια τη ζωή της πόλης;
«Η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου έχει ήδη διεξοδικά μελετηθεί από το γραφείο μελετών Θύμιος Παπαγιάννης και Συνεργάτες χάρη σε μια επί τούτω δωρεά της Alpha Bank, ενώ ο Δήμος Αθηναίων ήδη βρίσκεται στη διαδικασία ένταξης του νέου αυτού έργου στα κατάλληλα χρηματοδοτικά εργαλεία – ελπίζουμε λοιπόν σε άμεση υλοποίηση, που θα λύσει ακόμα μία οδυνηρή εκκρεμότητα στην καρδιά της πρωτεύουσας». Για το μέλλον, σειρά προτεραιότητας παίρνει σίγουρα η ενεργειακή εξυγίανση και αναβάθμιση του όλου κτιρίου, με έμφαση στον πρώτο όροφο, όπου και στεγάζονται οι περισσότερες εκπαιδευτικές λειτουργίες του Ωδείου Αθηνών: σύγχρονες θερμομονώσεις και ηχομονώσεις, νέα δίκτυα θέρμανσης αλλά και κλιματισμού, πιθανή αξιοποίηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, αλλά και επείγουσες λοιπές εργασίες συντήρησης αποτελούν το επόμενο σημαντικό στοίχημα».
Και λίγη ιστορία
Το Ωδείο Αθηνών είναι το μοναδικό που υλοποιήθηκε από το μεγάλο σχέδιο του Κωνσταντίνου Καραμανλή τη δεκαετία του 1950 για τη δημιουργία του περίφημου Πνευματικού Κέντρου Αθηνών, το οποίο, αναπλάθοντας ολόκληρο το οικοδομικό τρίγωνο Βασιλέως Κωνσταντίνου-Ρηγίλλης-Βασιλίσσης Σοφίας, θα περιλάμβανε (εκτός από το Ωδείο Αθηνών) τη Λυρική Σκηνή, την Πινακοθήκη, το Βυζαντινό Μουσείο, ερευνητικά ιδρύματα, ένα υπαίθριο θέατρο κ.ά.
Στο κτίριο του Ωδείου Aθηνών, που αποτελείται από ισόγειο, όροφο και υπόγεια, ο Ι. Δεσποτόπουλος κράτησε τις διαστάσεις και τη χωροθέτηση που είχαν προκύψει από τη σχέση του με τις άλλες κτιριακές μονάδες του Πνευματικού Kέντρου, το οποίο ο ίδιος είχε σχεδιάσει. Aυτό είχε ως αποτέλεσμα την τοποθέτηση του Ωδείου παράλληλα της λεωφ. Βασιλίσσης Σοφίας και λοξά προς τους κύριους οδικούς άξονες οι οποίοι περιβάλλουν την ασυνήθιστα επιμήκη σιλουέτα του. Το κτίριο είναι ένα από τα σπουδαία αρχιτεκτονικά δείγματα του κινήματος του μοντερνισμού στην Ελλάδα και αποτελεί αντικείμενο πολλών σχετικών ακαδημαϊκών μελετών και ερευνητών.
«Ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος είναι ο μοναδικός Έλληνας αρχιτέκτονας που έζησε για δύο χρόνια στη Βαϊμάρη κατά την εποχή του Bauhaus κι ήρθε σε άμεση επαφή με τις αρχές, τη διδασκαλία και τους ανθρώπους της διάσημης αυτής σχολής», διαβάζουμε σε κείμενο από την έκθεση Από το κτήριο στην κοινότητα: ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος και το Bauhaus, που διοργάνωσαν το 2019 το Goethe-Institut σε συνεργασία με τα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη και το Ωδείο Αθηνών, με αφορμή τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από την ίδρυση του Bauhaus. Και συνεχίζει: «Η εμπειρία του Bauhaus και γενικότερα του κλίματος της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης ήταν καταλυτική για το μετέπειτα έργο του, καθώς ήταν από τους πρώτους Έλληνες αρχιτέκτονες που μίλησαν για την ιδεολογική, πολιτική και κοινωνική διάσταση της αρχιτεκτονικής. Κατανόησε το Bauhaus όχι ως ένα στιλ, αλλά ως έναν τρόπο σκέψης και δημιουργίας, κάτι που εφάρμοσε στην πρότασή του για το Πνευματικό Κέντρο Αθηνών το 1959 και στο κτίριο του Ωδείου Αθηνών, το μοναδικό κτίριο αυτής της πρότασης που υλοποιήθηκε». Το καλό νέο είναι ότι η έκθεση σήμερα φιλοξενείται μόνιμα στον πρώτο όροφο του Ωδείου Αθηνών και είναι ανοιχτή για το κοινό.
ΤΟ ΩΔΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΕ ΑΡΙΘΜΟΥΣ
14.000 τ.μ. συνολική επιφάνεια
5.300 τ.μ. χώροι αποπεράτωσης
160 μ. μήκος κτιρίου 33 μ. πλάτος κτιρίου
10,5 μ. ύψος κτιρίου 4 όροφοι
34 χώροι διδασκαλίας 600 θέσεις αμφιθέατρο
6 χώροι εκδηλώσεων
6.300.000 ευρώ χρηματοδότηση έργου