Οι δάσκαλοι καθορίζουν πορείες, τορνεύουν ζωές. Ποικιλοτρόπως. Αποκαλύπτουν, συγκινούν, χαλιναγωγούν, κατευθύνουν, στεναχωρούν, φοβίζουν, εξασκούν, κουράζουν, ψυχαγωγούν. Και είναι πολλοί. Όμως ποιος δεν θυμάται εκείνον ή εκείνους που έσκαψαν μέσα μας βαθιά; Που γεφύρωσαν το αόρατο με το ορατό, την ιδέα με το πράγμα, την παρουσία με τη σημασία, που φώτισαν ερέβη, είπαν ιστορίες για υπάρξεις απτές, έννοιες άυλες, άνοιξαν δρόμους, διέστειλαν τον κόσμο. Ο πρόεδρος του Ελληνικού Κέντρου Διαστήματος, καθηγητής Ιωάννης Δαγκλής, ο διεθνούς φήμης συνθέτης Δημήτρης Καμαρωτός και ο καθηγητής μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο Στέφανος Αρετάκης μάς διηγούνται ιστορίες για τους δικούς τους μοναδικούς δασκάλους της καρδιάς.
Δημήτρης Καμαρωτός – συνθέτης
«Πώς έμαθα να μη φοβάμαι το λευκό χαρτί»
Τη βαθιά σχέση προσωπικού δασκάλου και μαθητή περιγράφει ο συνθέτης Δημήτρης Καμαρωτός, που συνέχισε στο Παρίσι τις σπουδές του σε αυτό που μάθαινε και αγαπούσε πάντα, τη μουσική. «Πηγαίνοντας στη Γαλλία να εμβαθύνω στη σύνθεση και σε τεχνικές σε διαφορετικά είδη, επέλεξα να έχω δασκάλους τον Ιάννη Ξενάκη –με τον οποίο είχα μια πιο κοντινή σχέση αργότερα, όταν έφερε την Πολυαγωγία στην Ελλάδα– και τον Μωρίς Ζαρ. Για το έργο, τις σκέψεις, τις ιδέες τους. Έχοντας διαβάσει και ακούσει Ξενάκη, έχοντας μελετήσει τις μουσικές του Ζαρ στον κινηματογράφο, ήθελα πολύ να βρεθώ κοντά τους. Αυτό που δεν είχα φανταστεί ότι θα μου συμβεί είναι ότι, προσπαθώντας να έχω τη μέγιστη δυνατή βοήθεια στη μουσική που με ενδιέφερε, προσέγγισα τον Γάλλο συνθέτη Εμίλ Νταμέ και άρχισα ιδιαίτερα μαθήματα μαζί του. Ήταν ένας κλασικότροπος συνθέτης της γενιάς του Ολιβιέ Μεσιάν, με μακρά πορεία στον πειραματισμό, τη δεκαετία του ’30 και μετά τον πόλεμο. Για πέντε έξι χρόνια, κάθε Πέμπτη πρωί, πήγαινα στο σπίτι του για μάθημα, με τα χαρτιά μου, τις ιδέες, τις νότες που είχα γράψει στη διάρκεια της εβδομάδας, τις έδειχνα και συζητούσαμε. Η διαδικασία αυτή μου αποκάλυψε την πολύ βαθιά γόνιμη σχέση, το πολύ ιδιαίτερο άνοιγμα που δημιουργείται ανάμεσα στον μαθητή και τον προσωπικό δάσκαλο».
Δεν ήταν μικρός, ήταν 25 χρονών, είχε ήδη ένα πρώτο ελληνικό πτυχίο στα Οικονομικά, παρακολουθούσε προχωρημένα μαθήματα σε ειδικές πανεπιστημιακές σχολές, École Νormale de Μusique και Univ. Paris VIII, έκανε μεταπτυχιακό στο IRCAM στη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στη μουσική σύνθεση, ωστόσο με τον άνθρωπο αυτόν «κατάλαβα ότι μικρές παρατηρήσεις του πάνω στο υλικό μου μου αποκάλυπταν πράγματα καθόλου τυπικά στη μουσική. Κάτι μικρό, όμως, σημαντικό που έχω συγκρατήσει από τα μαθήματα μαζί του είναι η ανυπαρξία του φόβου απέναντι στο λευκό χαρτί. Με τον Νταμέ αποκλείστηκε η πιθανότητα να μου συμβεί. Η δημιουργία ενός καινούργιου κομματιού δεν έχει να κάνει με τον ρομαντισμό της έμπνευσης που θα έρθει και θα γεμίσει το λευκό χαρτί, αλλά με ζητήματα τεχνικά που θα οδηγήσουν σε ένα κομμάτι εμπνευσμένο ή σε ένα κομμάτι για πέταμα. Κυρίως με κάτι που ονόμαζε “λόγο ύπαρξης” και που από τότε προσπαθώ να του δώσω νόημα και ορισμό. Δεν υφίσταται δυσκολία στο να το αρχίσεις. Ξεκινάς όπως το παιδί που πιάνει να ζωγραφίζει, χωρίς να προβληματίζεται για την αρχή, και στην πορεία αποφασίζει αν θα καταλήξει σε πλοίο ή σε δέντρο.
»Μου έδειξε ότι μπορούν θαυμάσια να λειτουργούν πράγματα αντιφατικά μεταξύ τους. Θαύμαζα τον Ξενάκη και ταυτόχρονα είχα δάσκαλο έναν άνθρωπο που μου έλεγε ότι ο Ξενάκης δεν συνθέτει μουσική, βάζει τις ηλεκτρικές σκούπες στη σκηνή. Και όμως, από αυτόν τον άνθρωπο πήρα πάρα πολλά, όπως και από τον Ξενάκη». Είχαν ένα είδος εθιμοτυπίας. «Λέγαμε καλημέρα και, όπως οι Άγγλοι, μιλούσαμε πρώτα για τον καιρό. Και όμως, αυτό το ανούσιο τυπικό πριν από κάτι εξαιρετικά σημαντικό και πολύτιμο για μένα, με συγκέντρωνε στον στόχο μου, που ήταν να πάρω το μέγιστο δυνατό από τις παρατηρήσεις του πάνω σε ένα υλικό που δεν είναι κάποιο σύγγραμμα ή ασκήσεις, αλλά ένα απροσδιόριστο σώμα, το οποίο οφείλει να προσεγγίσει κανείς όσο γίνεται περισσότερο και αφορά κατευθείαν τη δημιουργία».
Ιωάννης Δαγκλής – πρόεδρος του Ελληνικού Κέντρου Διαστήματος
«Μαθαίνοντας τις αξίες της ζωής»
«Όλοι θα θέλαμε ιδανικά τον τέλειο δάσκαλο, ξέρουμε όμως ότι η ζωή σπανίως μας προσφέρει την τελειότητα. Όσοι ήμασταν τυχεροί, γνωρίσαμε κάποιους δασκάλους που ξεχώρισαν, μίλησαν στο μυαλό και στην καρδιά μας και έμειναν στη ζωή μας. Θα αναφερθώ σε τρεις δασκάλους μου. Δεν είναι οι μόνοι καλοί δάσκαλοι που είχα την τύχη να βρεθούν στη ζωή μου, αλλά ήταν οι πιο ξεχωριστοί», λέει ο πρόεδρος του Ελληνικού Κέντρου Διαστήματος, καθηγητής διαστημικής φυσικής στο ΕΚΠΑ και μέλος πολλών διαστημικών αποστολών, Ιωάννης Δαγκλής. «Η Ελένη Μήττα, θεολόγος, που ήρθε πρωτοδιόριστη στο Λύκειο Δοξάτου όταν ήμουν 17 χρονών, μαθητής της Β΄ Λυκείου, ήταν ο πρώτος δάσκαλος που γνώρισα που σε δεχόταν όπως είσαι, ανεξάρτητα από τις διαφορές απόψεων και προσανατολισμών, ενσαρκώνοντας την ανοχή της διαφορετικότητας που για τόσους (πολλούς!) άλλους, ακόμη και σήμερα, είναι μόνο λόγια. Η Ελένη μού δίδαξε, όχι με τα λόγια, αλλά με τη ζωή της και τις πράξεις της, την ανεκτικότητα και τη δυνατότητα αγάπης, παρά τις διαφορές που μπορεί να μας χωρίζουν.
»Ο Sir William Ian Axford, διευθυντής του Max Planck Institute for Aeronomy και επιβλέπων του διδακτορικού μου, ήταν ένα από τα ιερά τέρατα της διαστημικής φυσικής κι έτσι έφτασα με δέος στο ινστιτούτο για τη συνέντευξη, που είχε κανονιστεί έναν μήνα νωρίτερα δι’ αλληλογραφίας, αφού εκείνη την εποχή το email ήταν σε βρεφικό στάδιο. Έφτασα νωρίς το πρωί με νυχτερινό τρένο και ο οδηγός του ινστιτούτου που με παρέλαβε από τον σταθμό, με πήγε στη βιβλιοθήκη να περιμένω τον Axford. Φανταστείτε την έκπληξή μου, ή μάλλον το σοκ, όταν με το “καλημέρα” ο Axford πήρε τη μικρή μου βαλίτσα και προχώρησε στο γραφείο του. Τη δεκαετία του 1980, οι περισσότεροι Έλληνες καθηγητές πανεπιστημίου είχαν ύφος χιλίων καρδιναλίων και ακόμη κι εκείνοι που δεν το είχαν, είναι εξαιρετικά απίθανο να κουβαλούσαν τη βαλίτσα του φοιτητάκου που ήρθε για συνέντευξη. Ο Axford μού δίδαξε, πέρα από την επιστημονική μεθοδολογία και την κριτική ματιά, τη σεμνότητα και την ευγένεια. Πέθανε πριν από δώδεκα χρόνια στην πατρίδα του, τη Νέα Ζηλανδία.
»Άφησα για το τέλος τον δάσκαλο με τον οποίο είχα την πιο σταθερή και μακρόχρονη σχέση, η οποία συνεχίζεται έως και σήμερα. Πρόκειται για τον Γιάννη Τσουκαλά, καθηγητή μου στο Τμήμα Φυσικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ήταν ξεχωριστός για μένα, όχι μόνο λόγω της διδασκαλίας του, αλλά και λόγω της ευρύτητας των πνευματικών ανησυχιών και γνώσεών του – πέρα από τον ορίζοντα της φυσικής. Ήταν επίσης ένας από τους πιο προσηνείς καθηγητές εκείνα τα χρόνια. Παρά το ότι η μεταγενέστερη πορεία μου δεν ήταν στο δικό του επιστημονικό πεδίο, ποτέ δεν έπαψα να τον συμβουλεύομαι και ποτέ δεν διακόπηκε η επικοινωνία μας, ούτε τη δεκαετία που εργαζόμουν εκτός Ελλάδας. Μου δίδαξε ότι η αριστεία είναι το θεμέλιο μιας επιτυχημένης επαγγελματικής ζωής και πηγή προσωπικής ικανοποίησης. Μου δίδαξε πως, αν βάζεις την καρδιά σου σε ό,τι κάνεις, θα το κάνεις καλύτερα. Μου δίδαξε ότι η χαρά της ζωής εκτείνεται (και) πέρα από τα στενά επαγγελματικά μας επιτεύγματα. Τέλος μου δίδαξε ότι η σοβαρότητα, η υπευθυνότητα και η ακεραιότητα είναι ο τρόπος ζωής που οφείλουμε πρωτίστως στον εαυτό μας, αλλά και σε όσους συναναστρεφόμαστε – ειδικά αν είναι μαθητές μας!».
Στέφανος Αρετάκης – καθηγητής μαθηματικών
«Ο πατέρας μου, ο δάσκαλός μου»
Ο άνθρωπος που καθόρισε την επιστημονική πορεία του Στέφανου Αρετάκη, καθηγητή στα θεωρητικά μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο, με ειδίκευση στη θεωρία της σχετικότητας και στις μελανές οπές, ήταν ο πατέρας του, Δημήτρης Αρετάκης, καθηγητής μαθηματικών στο λύκειο που πήγαινε. «Δεν μπορώ να τον συγκρίνω με κανέναν άλλο δάσκαλο που είχα στην παιδική ηλικία και στην εφηβεία. Μου έδωσε τα σημαντικότερα μαθήματα παιδείας και ζωής. Από την Τρίτη Δημοτικού περνούσε πολλές ώρες μαζί μου, τα απογεύματα, μετά τη δουλειά του, διδάσκοντάς μου μαθηματικά. Μου μάθαινε την ύλη όχι μόνο της δικής μου χρονιάς, αλλά και της επόμενης. Είχε μεγάλη υπομονή, γιατί δεν ήταν εύκολο να εκπαιδεύσεις ένα οκτάχρονο, εννιάχρονο παιδί χωρίς κάποιο ιδιαίτερο ταλέντο, όπως εγώ. Το οποίο σήμαινε ότι διέθετε πολύ από τον ελεύθερο χρόνο του, τη ζωή του, για να διαβάζουμε μαζί, να κάνουμε ασκήσεις, να κάνουμε θεωρία, ξανά ασκήσεις και πάλι θεωρία, όμως με τρόπο που με έκανε να αγαπήσω πολύ τα μαθηματικά· ήταν η ρουτίνα μας μέχρι τη Δευτέρα, Τρίτη Γυμνασίου. Έως τα 14 μού είχε περάσει όλες τις μαθηματικές γνώσεις που είχε ο ίδιος και δίδασκε στο λύκειο. Και όχι μόνο· στο Δημοτικό προσπαθούσε να με πάει πιο πέρα, στο Γυμνάσιο να μου μάθει από νωρίς όσα ο ίδιος γνώριζε, επιπροσθέτως με εισήγαγε στον μαθηματικό πρωταθλητισμό, στις Μαθηματικές Ολυμπιάδες. Μάλιστα, επειδή ο ίδιος δεν ήταν εξασκημένος στα θέματα των μαθηματικών διαγωνισμών, καθόταν και διάβαζε τη θεωρία και τα προβλήματα πάνω στα οποία δοκιμάζονταν οι έφηβοι στις Ολυμπιάδες και στη συνέχεια μου τα δίδασκε. Κάποια περίοδο αναζήτησε καθηγητές από όλη την Ελλάδα που προετοίμαζαν παιδιά για τις Ολυμπιάδες, ώστε να πάρω μια επιπλέον βοήθεια και από αυτούς. Ήταν συνεχώς από πάνω μου, εκείνα τα χρόνια που δεν με απασχολούσε πια η ύλη του σχολείου, παρά μόνο οι Ολυμπιάδες, ήταν ο προπονητής μου. Μέσα από αυτόν βρήκα τη διαδρομή στη ζωή, μπήκα στο πανεπιστήμιο και εξελίχθηκα». Το Μαθηματικό Πατρών το ολοκλήρωσε σε έναν μόλις χρόνο, για να συνεχίσει στα 19 του χρόνια τις μεταπτυχιακές σπουδές στο Κέιμπριτζ.
Ο πατέρας του του έμαθε και άλλα: πώς να επιλύει προβλήματα της καθημερινής ζωής. «Επειδή, πέρα από μαθηματικός, είναι και πολύ καλός μάστορας, επιδιορθώνει τα πάντα στο σπίτι. Κάθε φορά που είχαμε ένα πρόβλημα, π.χ. αντικατάσταση ντεπόζιτου νερού, μου εξηγούσε τους μαθηματικούς υπολογισμούς που έκανε ώστε, ανάλογα με τις πιέσεις που ασκούνταν κ.τ.λ., όλα να γίνουν σωστά. Μου έμαθε ότι σε κάθε πρόβλημα τα μαθηματικά βοηθάνε στο να παράγεις ιδέες, προσεγγίσεις, να συνδυάζεις δεδομένα και να οδηγείσαι σε συμπεράσματα. Να καταστρώνεις σενάρια, να παρακολουθείς νοερά την εξέλιξή τους και να επιλέγεις εκείνο που δίνει τη λύση. Ορισμένες σωστές σκέψεις δεν οδηγούν σε λύση. Τα μαθηματικά σού διδάσκουν πώς να τροποποιήσεις μια ιδέα που αρχικά δεν δίνει απάντηση, ώστε να φτάσεις στον στόχο σου. Σου μαθαίνουν να προσομοιώνεις καταστάσεις, να δοκιμάζεις διαφορετικές εκδοχές και να καταλήγεις σε εκείνη που θα καθορίσει τις αποφάσεις σου. Τα μαθηματικά, με μόνους κανόνες αυτούς της λογικής, απαντούν όχι μόνο σε πολύπλοκα ερωτήματα για τον κόσμο μας, αλλά και στα μεγάλα και μικρά προβλήματα και διλήμματα της ζωής».