Μόλις έχετε ξαπλώσει. Είναι ήδη αργά, αλλά επιτρέπετε στον εαυτό σας ένα τελευταίο σκλοράρισμα στο Ίνσταγκραμ. Δεκαπέντε ποστ μάξιμουμ. Αρκετά σύντομα το μάτι σας πέφτει σε ένα βίντεο όπου ένας τύπος έχει κάτσει στην καλύτερη πιτσαρία της Νάπολης, και απολαμβάνει μια ζεστή πίτσα Μαργαρίτα. Το βίντεο περιλαμβάνει λήψεις από όλες τις ηδονικές εκφάνσεις μιας τέτοιας εμπειρίας- τις «κλωστές» του λιωμένου τυριού, τις λιμνούλες κόκκινης σάλτσας, ακόμα και τον ατμό που διαφεύγει από την αφράτη ζύμη. Μόλις τελειώσει το βίντεο, αμέσως μετά ξεκινάει να παίζει ένα άλλο με κοντινά πλάνα σε ένα ρευστό κέικ σοκολάτας. Χωρίς να το έχετε καταλάβει έχετε «φάει» μία ώρα βλέποντας εικόνες βγαλμένες από κάποιο γαστρονομικό παράδεισο. Πώς αντιδρά, όμως, ο εγκέφαλος μας σε όλα αυτά τα ερεθίσματα;
Νευρώνες με όρεξη
Φαίνεται πώς σε κάποιους επιστήμονες έχει ανοίξει η όρεξη να μάθουν περισσότερα. Σύμφωνα με τα πορίσματα μιας νέας έρευνας του Πανεπιστημίου της Μασαχουσέτης, ο εγκέφαλος μας διαθέτει ένα σύμπλεγμα νευρώνων επεξεργασίας οπτικών ερεθισμάτων, που ενεργοποιούνται αποκλειστικά από εικόνες φαγητού. Παλαιότερες έρευνες έχουν δείξει πως υπάρχουν συγκεκριμένες κατηγορίες νευρώνων και για άλλα οπτικά ερεθίσματα όπως την αναγνώριση προσώπων, περιοχών, σωμάτων και λέξεων -άρα αυτά τα ευρήματα δεν αποτελούν απαραίτητα έκπληξη. Η σημασία του να έχει το ανθρώπινο είδος την ικανότητα να ξεχωρίσει το ένα πρόσωπο από το άλλο γίνεται εύκολα αντιληπτή. Αλλά πως εξηγούν οι επιστήμονες την λειτουργία των νευρώνων που ειδικεύονται στην αναγνώριση φαγητών; Εκτιμούν πως ο λόγος ύπαρξης αυτών των νευρώνων σχετίζεται με την εξελικτική και πολιτισμική σημασία του φαγητού για τους ανθρώπους. «Το φαγητό έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στην πολιτιστική μας ταυτότητα, στις πνευματικές μας πρακτικές, στις κοινωνικές μας επαφές, αλλά και στα περισσότερα πράγματα που κάνουμε», λέει η ερευνήτρια νευροεπιστήμης του M.I.T. Nancy Kanwisher στο δελτίο τύπου του πανεπιστημίου.
Για τις ανάγκες της έρευνας, οι επιστήμονες εξέτασαν τις μαγνητικές τομογραφίες οχτώ συμμετεχόντων, οι οποίοι είχαν πρώτα δει δέκα χιλιάδες διαφορετικές φωτογραφίες. Πέρα από το γεγονός ότι συγκεκριμένοι νευρώνες ενεργοποιούνταν περισσότερο όταν οι συμμετέχοντες έβλεπαν εικόνες με φαγητό, υπήρξαν και άλλα ενδιαφέροντα ευρήματα. Τα επεξεργασμένα και μαγειρευτά φαγητά πυροδότησαν ισχυρότερες εγκεφαλικές αντιδράσεις σε σχέση με ωμά φρούτα και λαχανικά. Αυτό είναι κάτι που είναι αρκετά ενδιαφέρον από εξελικτική άποψη. Θα σκεφτόταν κανείς πως ο εγκέφαλός μας θα αναγνώριζε πιο εύκολα τα φρούτα και τα λαχανικά που έτρωγαν οι προγονοί του. «Το γεγονός ότι αυτοί οι συγκεκριμένοι νευρώνες αντέδρασαν με αυτό τον τρόπο στην θέαση νεότερων εξελικτικά φαγητών, όπως ντόνατς και γλυκά, υποδηλώνει πως υπάρχει και μια συνιστώσα βιώματος στην αντίδραση αυτών των νευρώνων», λέει η Kholsa. Με άλλα λόγια το μυαλό μας έχει μάθει να αναγνωρίζει πιο περίπλοκα φαγητά, ακόμα και αν δεν υπήρχαν μπέργκερ στην «αυγή» της ανθρωπότητας. Αυτά τα ευρήματα μπορεί στο μέλλον να μας δίνουν την δυνατότητα να αντιληφθούμε από μια μαγνητική τομογραφία εγκεφάλου κατά πόσο σε κάποιον αρέσει ένα φαγητό, πόσο εξοικειωμένος είναι με αυτό το φαγητό, αλλά ίσως και το πόσο υγιεινό (ή όχι) είναι.
Τα «λάθη» του εγκεφάλου
Σε μια παλαιότερη συνέντευξη μου για την επιστήμη της ευτυχίας η διακεκριμένη καθηγήτρια ψυχολογίας του Yale, Laurie Santos, μου είχε πει «πως τον εγκέφαλό μας δεν τον ενδιαφέρει πολλές φορές αν κάτι που κάνουμε είναι καλό για μας. Αρκεί να φέρει αποτελέσματα». Αυτό που εννοούσε είναι πως ο εγκέφαλός μας ίσως «προμοτάρει» κάποιες επιλογές που θα βοηθήσουν στην επιβίωση μας στο άμεσο μέλλον, και όχι απαραίτητα μακροχρόνια. Για παράδειγμα ο εγκέφαλός μας μπορεί να «ανάψει» σαν μπάλα ντίσκο στην θέαση ενός cheesecake, ενώ να είναι λίγο σνομπ με μια σαλάτα. Αυτό συμβαίνει γιατί ο «τρόπος σκέψης» του είναι πιο πρωτόγονος. Ένα cheesecake είναι πολύ πιο πλούσιο θερμιδικά από μια σαλάτα, συνεπώς αν για κάποιο λόγο τις επόμενες μέρες δεν μπορούμε να βρούμε τροφή, το cheesecake θα μας δώσει πολύ περισσότερη ενέργεια, και άρα θα αυξήσει τις πιθανότητες μας να επιβιώσουμε -είτε να αντέξουμε περισσότερο χωρίς τροφή ή να έχουμε περισσότερη δύναμη να κυνηγήσουμε την τροφή μας. Βέβαια όλοι ξέρουμε τι μπορεί μακροπρόθεσμα να κάνει μια δίαιτα με συχνή κατανάλωση cheesecake. Ο εγκέφαλος μας κάνει αντίστοιχα «λάθη» και όταν βλέπουμε εικόνες φαγητού.
Σύμφωνα με έρευνες το να βλέπουμε εικόνες φαγητού μπορεί να αυξήσει την όρεξη μας, και κατά συνέπεια την κατανάλωση περισσότερων θερμίδων. Μια συνθήκη στην οποία λειτουργεί ως διαμεσολαβητής η ορμόνη γκρελίνη -μια ορμόνη που παράγει το σώμα μας γνωστή και ως «η ορμόνη της πείνας». Σε μια κλασική έρευνα του 2001, επιστήμονες χορήγησαν στους συμμετέχοντες την ορμόνη γκρελίνη ενδοφλέβια, και τους άφησαν μετά ελεύθερους σε ένα μπουφέ. Οι άνθρωποι που είχαν λάβει την χορήγηση της ορμόνης κατανάλωσαν περισσότερο φαγητό σε σχέση με αυτούς που τους είχε χορηγηθεί μια ένεση με αλατόνερο. Μία αύξηση που αναλογούσε κατά μέσο όρο σε 300 θερμίδες παραπάνω! Νεότερες έρευνες υποστηρίζουν ότι αυτή η ορμόνη παράγεται στο σώμα μας και όταν βλέπουμε εικόνες φαγητού, αυξάνοντας την όρεξη μας και την κατανάλωση θερμίδων. Μάλιστα μια έρευνα σε ποντίκια έδειξε πως εικόνες φαγητού ενεργοποιήσαν συγκεκριμένους υποδοχείς του εγκεφάλου που έχουν να κάνουν με τον έλεγχο της συμπεριφοράς, ενώ στη συνέχεια τα ώθησε στο να ψάξουν τροφή -αντίστοιχα με την εξωγενώς χορηγούμενη γκρελίνη. Συνεπώς ο εγκέφαλός μας δεν μπορεί να ξεχωρίσει αν το φαγητό που έχει μπροστά του είναι αληθινό ή απλά μια εικόνα. Θα προσπαθήσει να βρει φαγητό έτσι και αλλιώς.
Μια κατάσταση που χειροτερεύει αν βλέπετε εικόνες φαγητών δια μέσου οθονών αφής. H αλληλεπίδραση με εικόνες φαγητού μέσα από οθόνες αφής, σε σχέση με έναν υπολογιστή με ποντίκι και πληκτρολόγιο, μας ωθεί, σύμφωνα με έρευνες, όχι μόνο στο να επιλέξουμε πιο ηδονικά φαγητά αλλά και να αποφύγουμε υγιεινά φαγητά. Αυτό οφείλεται στην αμεσότητα των οθονών αφής, επιτρέποντας μια πιο «φυσική» αλληλεπίδραση με την εικόνα του φαγητού.
#foodporn
Τα τελευταία χρόνια οι εικόνες φαγητού στο διαδίκτυο σχετίζονται πολύ συχνά με τον όρο “food porn”. Ένας όρος που πρωτοεμφανίστηκε στα τέλη της δεκαετίας του ‘70 για να περιγράψει λαχταριστές εικόνες φαγητών που ξεπερνούν τα όρια του πως πρέπει να παρουσιάζεται ένα φαγητό. Το φαγητό συνδέεται έντονα με την ηδονή και αφομοιώνει μια ερωτική διάσταση. Γίνεται πορνογραφικό και η έννοια της θρέψης καθίσταται άνευ σημασίας. Ο όρος έχει γίνει αρκετά διαδεδομένος, και το #foodporn έχει κατακλύσει τις οθόνες μας -πολλές φορές δίχως την συναίνεση μας. Παρόλα αυτά, δεν συμφωνούν όλοι οι ακαδημαϊκοί ως προς την ακριβή σημασία του όρου, και μερικοί μάλιστα διαφωνούν ότι οι φωτογραφίες φαγητού μπορούν να έχουν έναν πορνογραφικό χαρακτήρα. Πολλές φορές ο όρος «πορνογραφικός» εμπεριέχει την έννοια της ικανοποίησης, κάτι που μια φωτογραφία φαγητού εκ των πραγμάτων δεν μπορεί να προσφέρει. Απ’ ότι φαίνεται, όμως, μια φωτογραφία μπορεί να ωθήσει τον εγκέφαλό μας να ψάξει να την βρει.