Οι κριτικές που ακολούθησαν την προβολή του φιλμ στην 79η Μπιενάλε της Βενετίας ήταν τόσο εντυπωσιακές όσο και η εναρκτήρια σκηνή της ταινίας του. Το Αthena του Ρομέν Γαβρά παρομοιάστηκε με Το μίσος του Κασοβίτς, το Bloody Sunday του Γκρινγκράς, ακόμα και το Star Wars. Του το λέω. «Το Star Wars;» επαναλαμβάνει γελώντας. «Αναφέρονται μάλλον στην κλίμακα της συμπλοκής και στο γεγονός ότι προσπαθήσαμε η ταινία να μοιάζει άχρονη. Η δράση τοποθετείται στο τώρα, αλλά όσα βλέπουμε θα μπορούσαν να είχαν συμβεί κάποια χρόνια νωρίτερα ή και στο μέλλον». Τον ρωτώ αν τον κολακεύουν τα τόσο εγκωμιαστικά σχόλια ή αν του προκαλούν άγχος. «Σε όλους αρέσει η θερμή υποδοχή μιας προσπάθειας, ωστόσο δεν ξεχνώ ότι αυτή η ταινία μπορεί να εμπνεύσει και κακές κριτικές. Οι δημοσιογράφοι μπορεί να σε κακομάθουν, αλλά πρέπει πάντα να είσαι προετοιμασμένος και για μια αρνητική αντίδραση, η διάθεσή σας αλλάζει πολύ γρήγορα. Αυτό που είναι σημαντικό για μένα είναι το ότι έμεινα κοντά στη φιλοδοξία που είχα όταν έγραφα την ταινία. Χαίρομαι φυσικά για όσα γράφονται, αλλά χαίρομαι περισσότερο που δεν έχω δεύτερες σκέψεις για το αποτέλεσμα».
Το Αthena γράφτηκε στη διάρκεια της καραντίνας και το σενάριο συνυπογράφει με τον παιδικό φίλο και συνεργάτη του Ladj Ly (σκηνοθέτη του Les Miserables). «Οι μήνες της καραντίνας ήταν μια περίοδος δοκιμασίας για όλους, αλλά και μια ιδανική συνθήκη για γράψιμο». Η ιστορία του ξεκινά με τον θάνατο ενός 13χρονου αγοριού από δυνάμεις της αστυνομίας. Η αναγγελία του θανάτου του πυροδοτεί την οργισμένη αντίδραση των νέων που διαμένουν σε ένα προάστιο της γαλλικής πρωτεύουσας. Σε μια παρατεταμένη, λοιπόν, στιγμή τρομακτικής, αμήχανης σιωπής, με όλες τις πόλεις να προσφέρουν εικόνες ερήμωσης, ο Γαβράς φαντάστηκε μέσα στους τοίχους του σπιτιού του μια συνοικία στα περίχωρα του Παρισιού να παίρνει φωτιά, να ηχεί ρυθμικά συνθήματα, να καταστρέφεται από μέσα προς τα έξω. Σαν «ελεύθεροι πολιορκημένοι», οι νέοι που οχυρώνονται στις εργατικές κατοικίες φτύνουν την οργή τους προς τον κόσμο, πετάνε αυτοσχέδιες μολότοφ, εκτοξεύουν βαριά αντικείμενα, πέφτουν πάνω στα μπλόκα της αστυνομίας, επιδιώκουν το χάος. «Η ανταλλαγή πυρών είναι απλώς αυτό που βλέπουμε στις οθόνες μας, η βιτρίνα. Στην πραγματικότητα υπάρχουν άλλες πιο σκοτεινές δυνάμεις, όπως η ακροδεξιά, που θα εκμεταλλευτούν αυτή τη ρήξη για να προωθήσουν την ατζέντα τους. Αυτή η σύγκρουση είναι απλώς το βερνίκι της ιστορίας. Πρέπει να ξύσεις από κάτω για να δεις το πρόβλημα».
Η Αthena στο Παρίσι
Το Αthena είναι το φανταστικό όνομα ενός πραγματικού συγκροτήματος εργατικών κατοικιών στη γαλλική πρωτεύουσα. Πώς προέκυψε αυτό το όνομα; Στη συζήτηση που ακολούθησε την προβολή της ταινίας στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, την περασμένη εβδομάδα, αστειεύτηκε με το κοινό και είπε πως ήταν ματαιόδοξος και πως αναζητούσε ένα όνομα που να ξεκινά και να τελειώνει σε «Α».
Εγώ σκέφτηκα πως ήταν ένας υπαινιγμός στη θεά Αθηνά, στη λογική που υποχωρεί, στη σοφία που έρχεται και κάθεται σαν σκόνη πάνω στα πράγματα μόνο προς το τέλος της ταινίας, όταν διαπιστώνεις ότι κάθε αγώνας σήμερα αποδεικνύεται μάταιος. «Είναι και η θεά του πολέμου», συμπληρώνει. «Αν το σκεφτείς, είναι η πρωταγωνίστρια σε όσα συμβαίνουν εκεί. Η ρυθμική αντήχηση του ονόματος της γειτονιάς (ακούγεται σαν σύνθημα) μας υπενθυμίζει πως όσα εκτυλίσσονται δεν περιορίζονται στον δικό μας χρόνο. Ανάλογες καταστάσεις υπήρχαν και στον Μεσαίωνα, και στην αρχαιότητα, και τώρα».
Του επισημαίνω πως η γενιά του πατέρα του έκανε πολιτικές ταινίες με διαφορετικό τρόπο. Πλέον ζούμε στον πολιτισμό της εικόνας και οι κινηματογραφιστές θα στηριχθούν στη δύναμη ενός πλάνου για να κάνουν ένα σχόλιο εκεί που ο πατέρας του ίσως να έβαζε κάποια λόγια στο στόμα ενός χαρακτήρα. «Η γενιά του πατέρα μου έκανε πολιτική τέχνη με μια αισιοδοξία ότι αυτός ο κόσμος θα εξελιχθεί σε κάτι καλύτερο. Τώρα δεν υπάρχει μεγαλύτερη αυταπάτη από αυτήν. Πρέπει να είσαι αφελής για να πιστεύεις ότι ο κόσμος θα αλλάξει, οπότε δεν θα μπορούσες σήμερα να κινηματογραφείς με τον τρόπο που το έκανε ο πατέρας μου. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να διακρίνεις πια το σωστό από το λάθος. Παλιά, δεν ήταν καν θέμα σωστής και λάθος πλευράς, ήταν οι συντηρητικές δυνάμεις που αντιμάχονταν τις προοδευτικές κι εκείνους που ήθελαν να ανατρέψουν τις συμβάσεις. Σήμερα, τα πράγματα είναι πιο περίπλοκα, τα στρατόπεδα δεν είναι ξεκάθαρα, η αλήθεια δεν φέγγει τόσο εύκολα. Ιδίως σε αυτό φιλμ, όλοι οι χαρακτήρες έχουν τόσο αγαθές όσο και σκοτεινές πλευρές. Αυτή η ταινία δεν πρόκειται να αλλάξει κάτι ή να ταρακουνήσει κάποιον, αλλά τουλάχιστον προσφέρει συναισθήματα».
Σινεμά στην τηλεόραση
Τον ρωτάω αν στενοχωριέται που μια τόσο ακριβή και φιλόδοξη παραγωγή δεν θα βρει τον δρόμο της στις κινηματογραφικές αίθουσες. «Πριν από αυτή την απάντηση, προηγείται μια απάντηση σε ένα άλλο ερώτημα: Πώς αλλιώς θα έκανα την ταινία, αν δεν είχα τη στήριξη του Νetflix; Δεν υπήρχε περίπτωση να γίνει αυτή η παραγωγή, αν δεν είχα τη βοήθεια της πλατφόρμας. Είχα στη διάθεσή μου όποιους ηθοποιούς ήθελα, κανέναν περιορισμό και αρκετά χρήματα για να τη γυρίσω. Από την άλλη, θα πρέπει να είμαι ειλικρινής και να πω ότι με προβληματίζει και με ξενίζει το ότι το φιλμ δεν θα προβληθεί σε αίθουσες. Ο αντίλογος είναι ότι με αυτόν τον τρόπο θα το δουν πολλοί περισσότεροι θεατές· πολλοί άνθρωποι –εγώ προσωπικά έχω πολλούς φίλους– που δεν πηγαίνουν πλέον στο σινεμά και περιμένουν να διατεθεί το φιλμ που τους ενδιαφέρει σε κάποια πλατφόρμα. Πρέπει να ζυγίζεις τα θετικά και τα αρνητικά και τελικά δεν νομίζω πως το Athena χάνει κάτι από τη δύναμή του επειδή προβάλλεται σε μικρότερη οθόνη».
Προσπαθώ να γυρίσω την κουβέντα μας στο πρότζεκτ GΕΝΕR8ION, τις τρεις πολυμεσικές εγκαταστάσεις που φιλοξενούνται στις τρεις σκηνές της Στέγης, τον υπόγειο χώρο, τη Μικρή Σκηνή αλλά και τη Μάντρα στη Διονυσίου Αρεοπαγίτου. Τον ρωτώ αν αισθάνεται πιο άνετα με τις μικρές φόρμες ή τις μεγαλύτερες ιστορίες. «Και τα δύο! Στις μικρές φόρμες τα εργαλεία είναι κυρίως ο συμβολισμός και οι δυνατές εικόνες. Και στις μεγαλύτερες αφηγήσεις εκεί πατάς, αλλά μπορείς να δανειστείς στοιχεία και από άλλα είδη – για παράδειγμα, το Athena δομήθηκε σαν αρχαία τραγωδία, όχι κάποια συγκεκριμένη, αλλά αντλήσαμε χαρακτηριστικά στοιχεία, όπως τον αγγελιαφόρο, τον τραγικό ήρωα που πασχίζει να αντιταχθεί στη μοίρα του, την προαναγγελία του τέλους». Αναφέρεται συχνά στις συνεντεύξεις του για την ταινία στις αρχαίες τραγωδίες, ωστόσο δεν αναφέρθηκε πουθενά στη λυτρωτική παρουσία της κάθαρσης, ενός επίσης δομικού στοιχείου του αρχαίου δράματος. «Στις τραγωδίες ναι, στους εμφύλιους σπαραγμούς όχι, εκεί δεν ανακουφίζεται το κοινό αίσθημα. Θα ήταν υποκριτικό εκ μέρους μου να στρέψω την ιστορία προς τα εκεί. Δεν ήταν αυτή η πρόθεσή μου. Η τελική εικόνα της ταινίας είναι ένα στιγμιότυπο του κοντινού μας μέλλοντος. Ένα χάος που δεν έχει έρθει ακόμα».
Αυτό είναι και το νήμα που συνδέει –κατά τη γνώμη του– την ταινία με τις εγκαταστάσεις του: όλα παρουσιάζουν διαφορετικές εκδοχές ενός κοντινού μέλλοντος. «Δεν είναι όλα δυστοπικά, στο Νeo Surf, για παράδειγμα, ήθελα να δείξω πως, ακόμα και αν ο κόσμος καταρρεύσει, οι νέοι δεν χάνουν κάτι από το σφρίγος τους, την ομορφιά τους. Τα παιδιά θέλουν πάντα να διασκεδάσουν». Πώς όμως προκύπτουν αυτά τα ζοφερά σενάρια; Αν δεν στεκόταν πίσω από μια κάμερα, θα έγραφε; «Δεν είμαι καθόλου καλός με τις λέξεις, η εικόνα είναι το όχημά μου για να επικοινωνήσω όσα σκέφτομαι. Όταν ήμουν μικρός και ερχόμουν στην Ελλάδα, καθόμουν με τις ώρες στις εκκλησίες. Δεν είμαι θρήσκος, ούτε τότε ήμουν, απλώς με μάγευαν οι εικόνες. Ο συμβολισμός, τα χρώματα, οι συνθέσεις, τα αποστεωμένα πρόσωπα με συνέπαιρναν».
Τα δύο διαβατήρια
Τι απαντά σε αυτούς που γράφουν πως κάνει διαρκώς το ίδιο, ότι δοκιμάζει με ασφάλεια διαφορετικές πτυχές του ίδιου θέματος; «Δεν περιμένει κανείς να ακούσει ένα τζαζ άλμπουμ από τους Daft Punk. Το θέμα είναι τι κάνεις εσύ μέσα στην ταυτότητα που σου έχουν δώσει οι άλλοι. Βολεύεσαι στα ρούχα που σου φορούν ή προσπαθείς να εξερευνήσεις και άλλες πτυχές; Στην επόμενη δουλειά θα κάνω κάτι εντελώς διαφορετικό, αλλά, ό,τι και αν κάνω, ο τρόπος που βλέπω τον κόσμο και τον καταγράφω θα παραμείνει ο ίδιος». Οι φίλοι του τι του λένε, πώς σχολιάζουν το έργο του; «Όσοι φίλοι, τόσες γνώμες. Αυτοί που προσδοκούν πως κάποια στιγμή θα γυρίσω κομεντί απογοητεύονται, άλλοι αισθάνονται οικεία με αυτό που βλέπουν».
Στη Γαλλία τον αντιμετωπίζουν ως Έλληνα; «Ναι, ίσως λόγω του προσώπου μου, η φυσιογνωμία μου προδίδει μια ξένη καταγωγή. Αισθάνομαι βέβαια άβολα, έχω δύο διαβατήρια, έρχομαι συνέχεια στην Ελλάδα, ωστόσο δεν μιλάω καλά τη γλώσσα. Ο πατέρας μου είναι εξαιρετικός ως γονιός, αλλά μάλλον κακός στον ρόλο του δασκάλου, και επίσης σε ένα σπίτι όπου ο ένας από τους δύο γονείς δεν γνωρίζει ελληνικά και η επικοινωνία γίνεται στα γαλλικά, είναι δύσκολο να αποκτήσεις τριβή, να εξοικειωθείς με τη γλώσσα. Όσο ζούσαν ο παππούς και η γιαγιά μου, προσπαθούσα περισσότερο με τα ελληνικά. Τόλμησα ξανά στην καραντίνα να κάνω κάποια μαθήματα, αλλά μου φάνηκε τρομακτικά δύσκολο. Για να απαντήσω στην ερώτησή σου, νιώθω πως είμαι και τα δύο, η Αthena δείχνει ποιος είμαι: ένα πάντρεμα της εμπειρίας του Παρισιού και των αρχαίων ελληνικών μύθων. Γάλλος, κυρίως επειδή μεγάλωσα και μένω εκεί, αλλά ρομαντικά Έλληνας».
ΙΝFO → Η Athena προβάλλεται στο Netflix. *GENER8ION, έως 23/10, www.onassis.org