Η φετινή διοργάνωση του IDFA (International Documentary Filmfestival Amsterdam) ήταν μια πραγματική γιορτή για το ντοκιμαντέρ. To διεθνές φεστιβάλ επέστρεψε δυναμικά (και ζωντανά) στην ολλανδική πρωτεύουσα, με περισσότερες από 300 ταινίες και πρότζεκτ ντοκιμαντέρ από 84 χώρες. O ενθουσιασμός ήταν μεγαλύτερος από ποτέ. Οι περισσότερες ταινίες και παραστάσεις έγιναν sold out στα σινεμά της πόλης, όπως και τα διαδραστικά και immersive έργα που φιλοξενούνται στην πλατφόρμα του Doclab, που αγκαλιάζει την τελευταία λέξη της τεχνολογίας και του αφηγηματικού πειραματισμού. Αλλά και ο χώρος του Forum, εκεί όπου εκκολάπτονται οι νέες ιδέες και οι ταινίες σε ανάπτυξη, ήταν ασφυκτικά γεμάτος. Κανείς πλέον δεν συζητούσε για την πανδημία και τα online ραντεβού, ακόμα και στο ίδιο το καλλιτεχνικό πρόγραμμα δεν υπήρξε σχεδόν καμία ιστορία πανδημίας (καλό ή κακό, θα το δείξει η ιστορία). Μάσκες και αποστάσεις ξεχάστηκαν, αγκαλιές και φιλιά επέστρεψαν.
Η παρουσία των γυναικών δημιουργών ήταν ισχυρή. Το φεστιβάλ, αλλά και ευρύτερα η βιομηχανία των ταινιών ντοκιμαντέρ, φαίνεται να στηρίζει όλο και περισσότερο τις γυναικείες φωνές. Τα ποσοστά των ταινιών που έκαναν πρεμιέρα φέτος παράχθηκαν κατά 60% από γυναίκες, 38% από άντρες και περίπου 1% από άτομα που προσδιορίζονται ως non-binary.
Τιμώμενο πρόσωπο της χρονιάς ήταν επίσης μια γυναίκα. Η βραβευμένη με Όσκαρ Λόρα Πόιτρας έχει βάλει συχνά σε κίνδυνο τη ζωή της για να φέρει στο φως κρίσιμα πολιτικά ζητήματα και να αλλάξει την οπτική του αμερικανικού κοινού σε θέματα ασφάλειας και δημοκρατίας. Στην ομιλία της, που άνοιξε το φετινό φεστιβάλ, μίλησε για την αξία του σινεμά: «Οι εικόνες μπορούν να επικοινωνήσουν κάτι στον κόσμο που οι λέξεις δεν μπορούν. Αν μπορέσουμε να το δούμε, ίσως αλλάξει κάτι». Η Πόιτρας αναγνωρίστηκε ευρέως με το Citizenfour, μια ταινία για το σκάνδαλο των παρακολουθήσεων από την αμερικανική κυβέρνηση και τη ζωή του Snowden.
Βρέθηκε στο IDFA με μια ρετροσπεκτίβα του έργου της, αλλά και με τη νέα της ταινία, All the Beauty and the Bloodshed, η οποία απέσπασε φέτος τον Χρυσό Λέοντα στη Βενετία. Ήταν μόλις η δεύτερη φορά στην ιστορία του θεσμού που δόθηκε η υψηλότερη διάκριση σε ένα ντοκιμαντέρ (και η πρώτη σε μια γυναίκα ντοκιμαντερίστα). Η ταινία προβλήθηκε και στις Νύχτες Πρεμιέρας και θα έχει διανομή σύντομα και στις ελληνικές αίθουσες.
Πρωταγωνίστρια είναι η φωτογράφος και ακτιβίστρια Ναν Γκόλντιν, η οποία αγωνίζεται ενάντια στην κρίση των οπιοειδών στις ΗΠΑ. Στη συνέντευξη που έδωσαν σκηνοθέτις και πρωταγωνίστρια στη δημοσιογράφο των New York Times, Έστερ Ζούκερμαν, μοιράστηκαν την εμπειρία της συνεργασίας τους. Η Γκόλντιν είπε: «Είμαστε δύο ισχυρές γυναίκες, που δεν έχουμε συνηθίσει να μας λένε οι άλλοι τι να κάνουμε. Είμαστε το αφεντικό του εαυτού μας. Εμείς έχουμε τον τελευταίο λόγο πάνω στον εαυτό μας και στο έργο μας». Η Πόιτρας τόνισε πως η ταινία ήταν απόλυτα ένα προϊόν συνεργασίας. Μια ιστορία ζωής που επικυρώνει τη δύναμη της γυναικείας παρουσίας μπροστά και πίσω από την κάμερα.
Όψεις του ανδρισμού
Τη φετινή χρονιά υπήρξε επίσης ένα ξεχωριστό πρόγραμμα που διερευνά τη σχέση των δύο φύλων μέσα από τη θέαση του ανδρισμού (masculinity) ως κοινωνικό κατασκεύασμα. Η ενότητα προσκαλεί το κοινό να ξαναρίξει μια ματιά σε ήρωες κλασικών φιλμ, ενώ άλλες ταινίες διερευνούν τον εύθραυστο ανδρισμό, τον ανδρισμό που φαίνεται μέσα από τη σχέση του με τη θρησκεία και τον εθνικισμό, αλλά και τη θεσμική κυριαρχία των ανδρών εις βάρος των γυναικών. Στην ενότητα αυτή έκανε παγκόσμια πρεμιέρα το ντεμπούτο της Ελληνίδας σκηνοθέτιδος Ευθυμίας Ζυμβραγάκη, Light Falls Vertical. Δύο παράλληλες αφηγήσεις πλεγμένες αριστοτεχνικά, η εξομολόγηση σε πρώτο πρόσωπο της δημιουργού και η ιστορία του Ερνέστο, βάζουν στο επίκεντρο τη βία όπως τη βιώνουν το θύμα και ο θύτης σε μια οικεία σχέση. Η κάθαρση έρχεται με απρόσμενους τρόπους. Ο χαμηλός τόνος, τα ποιητικά κινηματογραφικά πλάνα και οι λεπτομέρειες στο τοπίο αφήνουν χώρο στη συγκίνηση, στην ταραχή και στον προβληματισμό για τον αντίκτυπο και τα αίτια της βίας. Οι οικείες εικόνες και αναφορές στην ελληνική, και ειδικότερα στην κρητική κοινωνία, είναι ένας ακόμα λόγος που η ταινία κέντρισε το ενδιαφέρον μου.
Βρήκα τη σκηνοθέτιδα μέσα στη δημιουργική δίνη του φεστιβάλ και τη ρώτησα εάν υπάρχει γυναικείο βλέμμα, καθώς συχνά γίνεται η συζήτηση για το ανδρικό βλέμμα, το male gaze, όπως συχνά αναφέρεται. «Αν το γυναικείο βλέμμα υπάρχει, είναι γιατί υπάρχουν γυναίκες. Όπως υπάρχουν οι ιστορίες αυτών των γυναικών. Όπως υπάρχουν και οι οπτικές τους, έτσι όπως υπάρχουν και οι τόποι από τους οποίους κοιτάζουν», μου απάντησε. «Δεν με πείθει η ιδέα ενός “ουσιοκρατικού” γυναικείου βλέμματος, το οποίο μόνο κλείνεται στον εαυτό του με το να αυτοπροσδιορίζεται ως θηλυκό, σχετιζόμενο με συγκεκριμένες αισθητικές, διεκδικώντας μια συγκεκριμένη γυναικεία ευαισθησία ως κάτι πνευματικά ή βιολογικά προκαθορισμένο.
Κάτι τέτοιο καθιερώνει μόνο άλλη μια ετικέτα για εμάς, η οποία τελικά μας ευτελίζει, μας καταπιέζει, μας παραδειγματίζει και μας μετατρέπει σε κλισέ. Η αλήθεια είναι ότι εμείς οι γυναίκες έχουμε περάσει πάρα πολύ χρόνο κοιτάζοντας. Σιωπηλά. Ξέρουμε λοιπόν πώς να κοιτάμε. Έχουμε συμφιλιωθεί με τις ενοχές ότι δεν εκπληρώσαμε τις προσδοκίες των άλλων. Και κοιτάζουμε με περιέργεια, με ευχαρίστηση, επιτρέποντας στους εαυτούς μας να παλεύουν με αμφιβολίες και αντιφάσεις. Κοιτάμε με την ελαφρότητα του ότι δεν έχουμε τίποτα να χάσουμε. Δεν έχουμε να αντιμετωπίσουμε την αμφισβήτηση που αρχίζουν να έχουν όσοι αυτοπροσδιορίζονται ως άνδρες, δεν χρειάζεται να παραιτηθούμε από προνόμια. Δεν χρειάστηκε να ορίσουμε τους εαυτούς μας με μια άρνηση όπως αυτή: το να είσαι άνδρας δεν σημαίνει να είσαι γυναίκα. Το να είσαι γυναίκα είναι μια επιβεβαίωση. Και το βλέμμα μας είναι ένα βλέμμα επιβεβαίωσης».
Μητέρες και κόρες
Χωρίς γυναίκες δημιουργούς δεν θα μπορούσαμε να δούμε στη μεγάλη οθόνη πλευρές των ανθρώπινων σχέσεων, όπως είναι της κόρης με τον πατέρα, στην περίπτωση της Ζυμβραγάκη, ή αντίστοιχα με τη μητέρα, στην περίπτωση της βαθιά συναισθηματικής μικρού μήκους ταινίας της Καναδέζας Κλερ Σάνφορντ, Violet gave willingly, όπου αποκαλύπτεται πώς ο σεξισμός και η βία ενώνουν δύο γενιές γυναικών πολύ περισσότερο από ό,τι και οι ίδιες γνώριζαν.
Η ανάγκη ενός συμπεριληπτικού σινεμά με ιστορίες που εξερευνούν τις γυναικείες σχέσεις και το γυναικείο βλέμμα αναδείχθηκε με τον πιο τρανό τρόπο και μέσα από το βραβείο της καλύτερης ταινίας της χρονιάς, το οποίο απέσπασε δικαίως η ταινία Apolonia, Apolonia. Μια αληθινή ιστορία ενηλικίωσης που γυρίστηκε μέσα σε ένα χρονικό διάστημα 13 ετών από τη Δανέζα σκηνοθέτιδα Λέα Γκλομπ, με πρωταγωνίστρια την ταλαντούχα Γαλλίδα ζωγράφο Απολονία Σοκόλ. H σχέση των δύο γυναικών ξεκινά από ένα underground θέατρο στο Παρίσι, στο οποίο η Σοκόλ μεγάλωνε μέσα σε μια καλλιτεχνική κοινότητα και η ταινία ακολουθεί το ταξίδι της που είναι γεμάτο ανατροπές καθώς προσπαθεί να βρει τον δρόμο της στον κόσμο της τέχνης. Στην πραγματικότητα, οι δύο γυναίκες, μπροστά και πίσω από την κάμερα, μεγαλώνουν μαζί, κι αυτό διαφαίνεται όχι μόνο αφηγηματικά, αλλά και στην ίδια τη ματιά των δύο γυναικών που ωριμάζει μέσα στον χρόνο.
Η σχέση αυτή σκηνοθέτη και πρωταγωνιστή αποτέλεσε κεντρικό θέμα του φεστιβάλ, το οποίο τίμησε φέτος την έννοια της συνδημιουργίας μέσα από την παρουσίαση του βιβλίου Collective Wisdom της Κατερίνα Σίζεκ, η οποία υπέγραψε μαζί με τον καθηγητή Γουίλιαμ Ουρίκιο. Η συγγραφέας μαζί με τους συνδημιουργούς του βιβλίου έθεσαν ζητήματα που δεν έχουμε συνηθίσει να σκεφτόμαστε, όπως την ανάγκη να αναλαμβάνουν την αφήγηση καλλιτέχνες από ομάδες που υπόκεινται διακρίσεις. «Αυτή η αναγνώριση μπορεί να οδηγήσει σε στενότερες, πιο ειλικρινείς και πιο δίκαιες συνεργασίες σε όλους τους τομείς του κινηματογράφου ντοκιμαντέρ», είπε η Σίζεκ.
Κουνώντας τα πλοκάμια μας
Ιδιαίτερα ενεργή ήταν η παρουσία των γυναικών και στο DocLab φετινή θεματική ήταν το νευρικό σύστημα. Ανάμεσα στα πολλά και εντυπωσιακά VR, ξεχώρισε το Plastisapiens των Μίρι Τσεκάνοβιτς και Ίντιθ Γιόρις που απέσπασε το βραβείο δημιουργικής τεχνολογίας. Στον φανταστικό κόσμο στον οποίο μπαίνεις, βιώνεις τη σταδιακή εξέλιξή σου από έναν μονοκύτταρο οργανισμό στους πρώτους προϊστορικούς χρόνους σε μαλάκιο που μπορείς να κουνήσεις τα πλοκάμια σου (σχεδόν ανατριχιαστικό) και, τέλος, εξελίσσεσαι σε ένα υβριδικό (και τρομακτικό) πλάσμα που έχει δημιουργηθεί εξαιτίας της ύπαρξης των μικροσκοπικών πλαστικών σωματιδίων που βρίσκονται πλέον παντού, ακόμα και στα τρόφιμα που τρώμε.
Μια διαφορετική εμπειρία ήταν η «διαδραστική παράσταση για έναν θεατή» Horizon. Σε ένα μικρό μπαλκόνι με θέα μια μικρή πλατεία βρέθηκα να συνομιλώ με ένα 15χρονο κορίτσι (ηθοποιό). Με είχε στριμώξει και με ρωτούσε πώς θα είναι η ζωή της το 2050, τονίζοντάς μου πως η γενιά μου έχει την αποκλειστική ευθύνη. Θα υπάρχουν άνθρωποι; Πώς θα είναι το κλίμα; Τι θα τρώει; Θα μπορεί να κάνει παιδιά; Θα έχει οικογένεια; Μέσα σε 30 λεπτά αναστοχάστηκα τη ζωή τη δική μου και των παππούδων μου προκειμένου να παράσχω απαντήσεις, αισθάνθηκα την ευθύνη να με πνίγει για τη γενιά που έρχεται, ενώ συνέχιζα πεισματικά να αρνούμαι ότι το μέλλον θα είναι τόσο ζοφερό όσο εκείνη ήθελε, σχεδόν εκνευριστικά, να με πείσει. Συγχώρεσα την εξουθενωτική επιμονή της με τη σκέψη ότι η νέα γενιά αναζητά λύσεις εδώ και τώρα κι εγώ βρισκόμουν μαζί με ένα κορίτσι που ονειρευόταν το μέλλον του κόσμου. Χρειαζόμαστε τις γυναικείες αφηγήσεις και τις γυναίκες αφηγήτριες για να αλλάξουμε την οπτική μας στον κόσμο, και το IDFA έβαλε αυτή την προτεραιότητα στην πρώτη γραμμή.