Από το άνοιγμα του δρόμου που ενώνει το χωριό Μπουραζάνι με το Κεφαλόβρυσο παρατηρούμε τους μαιάνδρους του Αώου να γυαλίζουν ανάμεσα στο μουντό καφέ και πράσινο του χειμωνιάτικου κάμπου της Κόνιτσας. Είναι το τελευταίο στοιχείο του τοπίου που «σβήνει» μέσα στη σκοτεινή νύχτα. Μια όψη του ποταμού εντυπωσιακή, όχι όμως και αντιπροσωπευτική. Ο Αώος είναι τόσο σύνθετος γεωγραφικά, που μια αποκομμένη εικόνα δεν αρκεί για να περικλείσει την άγρια ομορφιά, την ποικιλία των φυσικών τοπίων του αλλά και των πολιτισμών που αναπτύχθηκαν εδώ με τη σφραγίδα του νερού.
Η μακριά πορεία των 270 χλμ. που διανύει από τα ορεινά του Μετσόβου μέχρι τις εκβολές του στην Αδριατική Θάλασσα είναι ανεμπόδιστη, με μοναδική εξαίρεση το υδροηλεκτρικό φράγμα στις πηγές του, που σχηματίζει την ομώνυμη τεχνητή λίμνη πηγών Αώου. Ίσως η πληροφορία να μην είναι τόσο αξιοσημείωτη για εμάς τους Έλληνες, αλλά για τη σύγχρονη ευρωπαϊκή πραγματικότητα η εικόνα αυτή του Αώου είναι πρωτοφανής. Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων AMBER project, εκτιμάται πως στα 1,2 εκατομμύρια χλμ. ευρωπαϊκών ποταμών κάθε 1-2 χλμ. συναντά κανείς ένα τεχνητό εμπόδιο (φράγμα, εκτροπή, κανάλι ή διάβαση). Την ίδια ώρα, ο Αώος είναι ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός ελεύθερης ροής. Το πιο άγριο ποτάμι της γηραιάς ηπείρου. Σύμφωνα με τη στρατηγική της ΕΕ για τη βιοποικιλότητα που θέτει ως στόχο την απελευθέρωση των ποταμών –25.000 χλμ. την επόμενη δεκαετία–, ο Αώος φαίνεται να είναι αυτό στο οποίο θέλει η Ευρώπη να επιστρέψει: το σύμβολο μιας νέας εποχής στην προστασία του περιβάλλοντος.
Οι άνθρωποι του ποταμού και ο Ερμόλαος
Ο Αώος χρειάζεται προστασία και η πεδιάδα της Κόνιτσας όπου ταξιδεύουμε σήμερα διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο θεσμικά. Αυτά τα 20 χλμ., από το γεφύρι της Κόνιτσας μέχρι τα ελληνοαλβανικά σύνορα, είναι το μοναδικό κομμάτι του ποταμού διασυνοριακά που δεν υπόκειται σε καθεστώς προστασίας, κάτι για το οποίο έχει εκφραστεί η πολιτική βούληση με δημόσιες δηλώσεις, να αλλάξει. Ευτυχώς, προς το παρόν δεν έχουν επηρεαστεί σημαντικά ούτε η ροή ούτε τα επίπεδα ρύπανσης.
Η Κόνιτσα συνεχίζει να είναι ο ίδιος εύφορος τόπος που καλλιεργείται συστηματικά από την αρχαιότητα. Ένα ζωντανό παραγωγικό κύτταρο με γεωργικές καλλιέργειες και οπωροκηπευτικά, σύγχρονες κτηνοτροφικές μονάδες και μετακινούμενα κοπάδια. Στον κάμπο χωρούν και η παράδοση και οι νέες μέθοδοι παραγωγής. Στη μονάδα παραγωγής γάλακτος, κρεάτων και αναπαραγωγής του Δημήτρη Καρακατσάνη, από τις μεγαλύτερες και πιο σύγχρονες της χώρας, βρισκόμαστε πάνω στις γέννες του χειμώνα. Δεκάδες προβατάκια παίρνουν τη σειρά τους στο μπιμπερό. Ο βιοκαλλιεργητής Κώστας Τσάγκας καλλιεργεί, παράγει και πουλά βιολογικές ζωοτροφές και βιολογικά όσπρια, αλλά πειραματίζεται και με άλλες καλλιέργειες. Ένα βαζάκι με μαρμελάδα κεράσι είναι το αντίδωρο που μου προσφέρει ως συνέχεια της κουβέντας μας πως τίποτα δεν πρέπει να πηγαίνει χαμένο όταν βγαίνει από τη γη – ακόμα κι αν δεν «συμφέρει» να το εμπορευτείς. Ο Παναγιώτης Γκούρας, έναν αιώνα μετά την αναστήλωση του νερόμυλου από τον παππού του Ιωσήφ, κρατά ανοιχτό τον νερόμυλο, όπως και τη νεροτριβή, που συνεχίζει να λειτουργεί με τη δύναμη του νερού για φλοκάτες, βελέντζες και χαλιά. Την ώρα που πέφτει το φως, στη Μονή Μολυβδοσκέπαστης βρίσκουμε τους μοναχούς να μαντρώνουν το μικρό τους κοπάδι. Μαζί με τα λίγα κτήματα που καλλιεργούν, εξασφαλίζουν τα προς το ζην δουλεύοντας στη γη.
Ανάμεσα στους ανθρώπους του ποταμού, είναι και οι αδελφοί Παπαγεωργίου στο Μπουραζάνι. Η οικογένειά τους έστησε κυριολεκτικά από το μηδέν μια καθετοποιημένη μονάδα σιτηρών, φέρνοντας από το χωράφι στο ράφι πολλά είδη ζυμαρικών και τραχανά με πρόβειο γάλα της περιοχής. Τα δύο αδέλφια, ενώνοντας τις γνώσεις τους για την καλλιέργεια της γης και τη λειτουργία των μηχανημάτων, κατόρθωσαν μέσα στα είκοσι χρόνια λειτουργίας της επιχείρησης να βρουν μια καλή θέση στην αγορά της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας. Μου μιλάνε για τις δυσκολίες της δουλειάς. «Μπορεί οι άνθρωποι της πόλης να πιστεύουν ότι εμείς δεν έχουμε άγχος, όμως η δουλειά είναι απίστευτα ψυχοφθόρα, όταν για παράδειγμα πρέπει να διανύσεις 140 χλμ. για να αγοράσεις από τα Γιάννενα κάτι απλό, όπως μια σπασμένη βίδα», λέει ο Ηφαιστίωνας Παπαγεωργίου. «Η διαφορά είναι πως, αντί να πάμε στον ψυχολόγο, εμείς πηγαίνουμε στο ποτάμι. Φέτος τον Σεπτέμβρη που έσπερνα τα φθινοπωρινά, το καλάμι του ψαρέματος ήταν πάντα πίσω στο τρακτέρ μου. Δεν κατάφερα τελικά να ψαρέψω, αλλά είχα τη χαρά της προσμονής», χαμογελάει.
Το εργαστήριο, τα χωράφια, ακόμα και τα σπίτια τους βρίσκονται δίπλα στο ποτάμι. Όπως όλα τα παιδιά της περιοχής, εδώ έμαθαν κολύμπι και ψάρεμα. «Το αγαπήσαμε θέλοντας και μη», μου λέει ο μικρότερος, ο Στέργιος. Του ζητάω να μου διηγηθεί μια ιστορία που τον συνδέει με το ποτάμι. «Ο Ερμόλαος», λέει αυθόρμητα. «Όπως όλα τα παιδιά, θέλαμε και εμείς να έχουμε ένα κατοικίδιο, κι έτσι αιχμαλωτίσαμε ένα νερόφιδο. Κάθε πρωί κατεβαίναμε στο ποτάμι, μαζεύαμε γυρίνους και το ταΐζαμε. Μέχρι που κάποια μέρα, αποφασίσαμε να του ρίξουμε έναν βάτραχο. Τον κατάπιε, τον κατέβασε μέχρι τη μέση και μετά… έσκασε».
Ο Ερμόλαος του Στέργιου είναι ένα μικρό δείγμα της πλούσιας πανίδας του οικοσυστήματος του Αώου. Η Τόνια Γαλάνη, συντονίστρια προγραμμάτων στην Πίνδος Περιβαλλοντική, μου μιλάει για τα πουλιά, τον ασπροπάρη που ζει κοντά στους κτηνοτρόφους και στον Αώο από την αλβανική πλευρά, έναν μικρό πτωματοφάγο γύπα που εκμεταλλεύεται την πεδιάδα. Και μετά για τις βίδρες, που είναι ένας καλός δείκτης της ποιότητας των υδάτων. Για τις πέστροφες και τα συρτάρια. Αλλά και για τα μεγαλύτερα ζώα, όπως τα αγριόγιδα, καθώς επίσης για τις αρκούδες και τους λύκους, που έχουν ανάγκη το ποτάμι. Αναφέρεται και σε άλλα μικρά εντυπωσιακά στοιχεία: το 30% από τις λιβελούλες, πολλές από τις οποίες είναι ενδημικές, έχουν το καταφύγιό τους στον Αώο.
Ο μεγάλος περίπατος του Αώου
Από όλη την περιοχή, το γεφύρι της Κόνιτσας είναι το πιο αγαπημένο σημείο των ντόπιων για την καθημερινή τους βόλτα και των περαστικών για φωτογραφίες. Ακολουθούμε τον χωματόδρομο-μονοπάτι που καταλήγει στη Μονή Στομίου. Η διαδρομή, διάρκειας μιάμισης ώρας, είναι ο πιο όμορφος περίπατος δίπλα στο ποτάμι. Η ανηφόρα αξίζει με βεβαιότητα τον κόπο, ακόμα κι αν ξεκινά απογοητευτικά. Η ξύλινη πόρτα, επίσημη είσοδος στο Εθνικό Πάρκο Βορείας Πίνδου, είναι κατεστραμμένη και το περίπτερο πληροφόρησης δεν λειτούργησε ποτέ. Πιο κάτω το ξύλινο στέγαστρο για στάση, κατασκευασμένο σε λάθος σημείο, έχει υποστεί τις συνέπειες των συνεχών κατολισθήσεων. Στη διαδρομή ανακαλύπτουμε τις συγκινήσεις που προσφέρει για τους πιο τολμηρούς η Via Ferrata και το απομεσήμερο μας βρίσκει στη Μονή Στομίου. Στο ψηλότερο σημείο του μοναστηριού, εκεί όπου βρίσκεται ο μεγαλόσχημος σταυρός, το βαθύ χάος του φαραγγιού και τα ορμητικά νερά του Αώου σού κόβουν την ανάσα. Το μεγαλείο της δύναμης του νερού.
Στη Μονή πέρασε τέσσερα χρόνια ως μοναχός ο Όσιος Παΐσιος. Με δική του πρωτοβουλία και σε συνεργασία με τους κατοίκους, ανακαίνισαν το κατεστραμμένο από τους ναζί μοναστήρι το 1943. Ο νεαρός ιερομόναχος Παΐσιος μας δείχνει την ιστορία που είναι αναρτημένη σε φωτογραφίες και στη συνέχεια μας προσφέρει καφέ δίπλα στο τζάκι. Σύντομα θα έχουμε την τιμή να συναντήσουμε τον 85χρονο ηγούμενο της Ιεράς Μονής, πατέρα Κοσμά. Είναι 45 χρόνια μοναχός και το ποτάμι βρισκόταν πάντα στο επίκεντρο των μετακινήσεών του. Μοιράζεται μαζί μας μια στιγμή που, ανηφορίζοντας με το γαϊδουράκι του χαμηλά στην κοίτη, το ζώο έχασε την ισορροπία του. «Πήρα εγώ κάποια πράγματα, πήρε το ποτάμι τα υπόλοιπα. Κι έτσι όπως παλεύαμε ποιος θα πάρει τι, ένα σεντόνι απλώθηκε και έγινε σκέπασμα για τα ψάρια», μου διηγείται χαριτολογώντας.
Στην επιστροφή μας θαυμάζω και πάλι το κομψό γεφύρι. Ίσως κανείς δεν γνώρισε καλύτερα τι σημαίνει «παλεύω με το ποτάμι» από τον Ζιώγα Φρόντζο. Ο διάσημος λαϊκός μάστορας από την Πυρσόγιαννη, που όταν τον ρώτησαν σε ποιο Πολυτεχνείο είχε σπουδάσει αυτός απάντησε στην Κράπα (τα λατομεία της περιοχής του), ήταν ο πρώτος που κατόρθωσε να δαμάσει την κοίτη του ποταμού, κατασκευάζοντας το 1870 το μονότοξο αυτό λιθόκτιστο γεφύρι – μια παρακαταθήκη αιώνων για τους διαβάτες.
Ένα όραμα για ντόπιους και ταξιδιώτες
Μέσα στην άνοιξη, το αλβανικό τμήμα του Αώου, Vjosa όπως ονομάζεται, θα ανακηρυχθεί επίσημα Εθνικό Πάρκο σε όλο το μήκος του (200 χλμ.) και σε τμήμα των παραποτάμων του, ενώ και στην Ελλάδα τόσο ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης όσο και ο υφυπουργός Περιβάλλοντος Γιώργος Αμυράς έχουν δεσμευτεί δημόσια ότι θα καλυφθεί θεσμικά το απροστάτευτο τμήμα της λεκάνης του Αώου, που περιλαμβάνει την πεδιάδα της Κόνιτσας, και θα αναπτυχθεί διακρατικό σχέδιο διαχείρισης του ποταμού σε συνεργασία με την Αλβανία.
Η Αλεξάνδρα Παππά, υπεύθυνη προγραμμάτων για το νερό του Μεσογειακού Ινστιτούτου για τη Φύση και τον Άνθρωπο (ΜedINA), μέλους της συμμαχίας «Σώστε τη Γαλάζια Καρδιά της Ευρώπης», που την τελευταία πενταετία ασχολείται με την προστασία του Αώου, ποταμού-συμβόλου της εκστρατείας, αναφέρεται στο δίλημμα υδροηλεκτρική ενέργεια έναντι της διατήρησης των τελευταίων ποταμών ελεύθερης ροής στην Ευρώπη, μεταξύ αυτών και ο Αώος. «Προκειμένου να διαφυλαχθούν αυτά τα τελευταία καταφύγια ζωής, χρειάζεται ο Αώος να αποκλειστεί από την χωροθέτηση των υδροηλεκτρικών φραγμάτων και να παραμείνει ανέγγιχτος. Σήμερα, σχεδιάζονται στη λεκάνη του δεκάδες φράγματα που απειλούν την ιδιαίτερη φυσική και πολιτιστική του ταυτότητα».
Όραμα της συμμαχίας είναι να γίνει ένα διασυνοριακό πάρκο στον Αώο, έτσι ώστε να διαφυλαχθεί το οικοσύστημα σε πρώτη φάση μέσα από τη θεσμική του θωράκιση. «Το γεγονός ότι προστατεύουμε μια περιοχή στα χαρτιά δεν σημαίνει ότι προστατεύεται στην πράξη. Χρειάζεται οι τοπικές κοινότητες που ζουν κοντά της και συνδέονται με αυτή να αγκαλιάσουν το εγχείρημα της προστασίας, να ζήσουν αρμονικά με τις ρυθμίσεις που έχει η εκάστοτε προστατευόμενη περιοχή και ιδανικά να αναλάβουν οι ίδιες τη διαχείρισή της», αναφέρει η κ. Παππά. Στην περίπτωση της Κόνιτσας, η τοπική κοινότητα τάσσεται υπέρ της προστασίας του Αώου στο σύνολό του, όπως προκύπτει από σχετική μελέτη της Διεθνούς Ένωσης Προστασίας της Φύσης (IUCN), επίσης μέλους της Γαλάζιας Καρδιάς της Ευρώπης.
Ένας σύμμαχος στο έργο της προστασίας του ποταμού είναι και ο Νίκος Κυρίτσης. Ιδιοκτήτης της εταιρείας υπαίθριων δραστηριοτήτων NoLimits, γνωρίζει ίσως καλύτερα από όλους την πορεία του ποταμού και είναι από τους ελάχιστους που έχει διασχίσει και τα 70 χλμ. της ελληνικής πλευράς εν πλω. Τον συναντάμε στη βάση του, κοντά στη γέφυρα του Μπουραζανίου. Μας μιλά για το πρόσφατο πρόβλημα, όπου τόνοι πλαστικών απορριμμάτων έχουν κυριεύσει τις όχθες τμήματος ποταμού εξαιτίας διαρροής από μια ελλιπώς εγκιβωτισμένη παλιά χωματερή.
Η αυτοψία ξεπερνά κάθε φαντασία. Το θέαμα από τα δεκάδες πλαστικά που είναι γαντζωμένα σε κάθε παραποτάμιο κλαδί είναι ζοφερό. Οι τοπικές αρχές σε επίπεδο Περιφέρειας κινητοποιήθηκαν για να κλείσουν την πληγή της χωματερής, μετά από μηνυτήρια αναφορά που ο ίδιος κατέθεσε. Μόνος του, με λίγους εθελοντές, κατόρθωσε να μαζέψει ένα μέρος τους. Το πρόβλημα παραμένει και αναζητείται λύση για την απομάκρυνση της ίδιας της χωματερής. «Δυστυχώς, οι τοπικές αρχές πιστεύουν ότι αυτό πλήττει μόνο εμένα ως επαγγελματία, ότι είναι προσωπική μου υπόθεση το ποτάμι. Δεν είναι όμως έτσι», λέει με παράπονο.
Αισιόδοξος πως σύντομα θα υπάρξει οριστική επίλυση, αλλά και βαθιά συνδεδεμένος με τον τόπο του, το δικό του όραμα είναι να δημιουργηθεί ένα μονοπάτι διάσχισης της κοίτης του Αώου, που θα σου δίνει τη δυνατότητα διαμονής ανά σταθμό, αλλά και τη δυνατότητα άλλων αθλημάτων. «Μια διαδρομή μεγάλων αποστάσεων που θα ξεκινά από τη Βάλια Κάλντα, θα περνά από τη Βωβούσα, με δυνατότητα διαμονής και εισόδους στο Δίστρατο, στο Παλιοσέλι, στη Μονή Στομίου
(θέση Καλογερικό) και θα καταλήγει στον κάμπο της Κόνιτσας, στα σύνορα της χώρας. Θα ήταν ευχής έργον, φυσικά, να συνεχίσει και μέσα στο αλβανικό έδαφος. Τα σχετικά κονδύλια υπάρχουν, το θέμα είναι να προχωρήσουμε και στην πράξη».
- Φιλοξενηθήκαμε στο ξενοδοχείο «Το Γεφύρι», ακριβώς δίπλα στο γεφύρι της Κόνιτσας. Καλαίσθητο και λιτό, έχει καθιστικό με τζάκι, ευρύχωρα δωμάτια, καλό πρωινό, δυνατότητα γεύματος και έναν εξαιρετικά φιλόξενο οικοδεσπότη. Ο Αώος είναι δίπλα, συνοδεύει οπτικά τις βόλτες και ηχητικά έναν ευχάριστο ύπνο.
- Στη διαδικτυακή έκδοση «Αώος / Στους Δρόμους του Πολιτισμού» του ακαδημαϊκού και συγγραφέα Βασίλη Νιτσιάκου, σε συνεργασία με την Πίνδο Περιβαλλοντική, θα βρείτε πλούσιο υλικό για το πολυπολυτισμικό, όπως το αποκαλεί, ποτάμι.