Όταν η Μπερναρντίν Εβαρίστο ξεκίνησε, το 2013, να γράφει το μπεστ σέλερ βιβλίο της Κορίτσι, Γυναίκα, Άλλο (εκδ. Gutenberg), είχε ήδη αφιερώσει σχεδόν τριάντα χρόνια στη συγγραφή, έχοντας παραδώσει στο αναγνωστικό κοινό βιβλία για τα οποία ήταν περήφανη. Παρέμενε μάλλον άσημη στους λογοτεχνικούς κύκλους, αν και άοκνα αναζητούσε τρόπους και επαφές με ανθρώπους που θα έφερναν τα βιβλία της στα ράφια των μεγάλων βιβλιοθηκών της χώρας. Και παρ’ όλα αυτά θεωρούνταν τυχερή, γιατί εκείνη είχε καταφέρει τουλάχιστον να εκδώσει τα έργα της. Δεκάδες άλλοι μαύροι συγγραφείς κρατούσαν τα δαχτυλόγραφά τους φυλαγμένα σε συρτάρια. Γι’ αυτό και η Βρετανο-Νιγηριανή που το 2019 τιμήθηκε με το βραβείο Μπούκερ –η πρώτη μαύρη συγγραφέας που το έλαβε– χρησιμοποιεί πια τη φωνή της, όπως μου είπε σε πρόσφατη συνέντευξή της, «για την υποστήριξη υποεκπροσωπούμενων συγγραφέων, μαύρων, κουίρ, Ασιατών. Υλοποιώ μεμονωμένα πρότζεκτ, ώστε να δώσω ευκαιρίες, να ανοίξω τον κόσμο των τεχνών σε όλους αυτούς». Το ίδιο κάνει και από τη θέση της προέδρου της Βασιλικής Ακαδημίας Λογοτεχνίας: «Φροντίζω οι συγγραφείς που ήταν παραγνωρισμένοι εδώ και 200 χρόνια να μην είναι πια παραγνωρισμένοι», υπογράμμισε.
Τα στοιχεία δείχνουν ότι έχει πολλή δουλειά μπροστά της. Διακόσια πενήντα χρόνια αφότου εκδόθηκε στις ΗΠΑ το πρώτο βιβλίο Αφροαμερικανίδας συγγραφέα, η ποιητική συλλογή της Φίλις Γουίτλι Poems on Various Subjects, Religious and Moral, και σχεδόν 240 χρόνια από την κυκλοφορία του πρώτου βιβλίου μαύρου συγγραφέα στο Ηνωμένο Βασίλειο, του Letters of the Late Ignatius Sancho, an African του Ιγνάτιου Σάντσο, μόλις το 5% των βιβλίων που φτάνουν στα ράφια των βιβλιοπωλείων και στις δύο χώρες έχουν γραφτεί από μαύρους συγγραφείς.
Η υποεκπροσώπησή τους συνδέεται με συστημικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα και πρακτικές της εκδοτικής βιομηχανίας. Η συντριπτική πλειονότητα των στελεχών της είναι λευκοί άνδρες και λευκές γυναίκες που διαιωνίζουν την παράδοση, επιλέγοντας προς έκδοση βιβλία λευκών ανδρών και λευκών γυναικών. Είναι χαρακτηριστικό πως την περίοδο που η πολυβραβευμένη μαύρη συγγραφέας Τόνι Μόρισον εργαζόταν ως η πρώτη μαύρη επιμελήτρια στον εκδοτικό οίκο Random House, από το 1967 έως το 1983, το 3,3% των βιβλίων που κυκλοφόρησαν υπέγραφαν μαύροι συγγραφείς – το ποσοστό μειώθηκε δραστικά μετά την αποχώρησή της. Επίσης, είναι εδραιωμένη η άποψη ότι τα έργα των μαύρων συγγραφέων αφορούν ένα περιορισμένο ποσοστό του αναγνωστικού κοινού και άρα δεν έχουν τα εχέγγυα για να εξασφαλίσουν μεγάλες πωλήσεις, με λίγα λόγια θεωρούνται ρίσκο.
Υποεκπροσωπούμενοι και παραγνωρισμένοι
Παρότι λοιπόν υπάρχουν εμβληματικοί μαύροι συγγραφείς, όπως η Μόρισον, η Άλις Γουόκερ, ο Ραλφ Έλισον, ο Τζέιμς Μπάλντουιν, η Μάγια Αγγέλου, ο Κόλσον Γουάιτχεντ, που το έργο τους έτυχε ευρείας αναγνώρισης και παρά το γεγονός ότι κατά καιρούς έχουν λάβει τα σημαντικότερα διεθνή βραβεία λογοτεχνίας (το Μπούκερ, το Πούλιτζερ, το Εθνικό Βραβείο των ΗΠΑ), κατά κανόνα οι μαύροι συγγραφείς παραμένουν υποεκπροσωπούμενοι και παραγνωρισμένοι στον κόσμο της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Και υποαμειβόμενοι. Πριν από σχεδόν τρία χρόνια, τον Ιούνιο του 2020, η Αφροαμερικανίδα συγγραφέας νεανικής λογοτεχνίας Ελ Μακ Κίνι ξεκίνησε στο Twitter το χάσταγκ #PublishingPaidMe ζητώντας από τους συγγραφείς να μοιραστούν τις προκαταβολές που λαμβάνουν από τους εκδοτικούς οίκους για τα βιβλία τους. Σύντομα έγινε εμφανές το χάσμα ανάμεσα στα χρηματικά ποσά που λάμβαναν οι λευκοί και λευκές συγγραφείς και σε αυτά που δίνονταν στους μαύρους και στις μαύρες. Στην πρώτη περίπτωση, άγνωστοι, πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς υπέγραφαν συμβόλαια με εξαψήφια νούμερα, στη δεύτερη, ακόμη και λογοτέχνες των οποίων βιβλία βρίσκονταν ήδη στις προθήκες των βιβλιοπωλείων και συγγραφείς που είχαν τιμηθεί με βραβεία λάμβαναν προκαταβολές της τάξης των 10.000 ή 20.000 δολαρίων.
Εκείνη την περίοδο, η δολοφονία του Τζορτζ Φλόιντ και το ξέσπασμα του κινήματος Black Lives Matter έδωσε αξιοσημείωτη ώθηση στις πωλήσεις της μαύρης λογοτεχνίας, η οποία ωστόσο ξεφούσκωσε στα χρόνια που ακολούθησαν και φυσικά δεν συνοδεύτηκε με εξίσου αξιοσημείωτη αύξηση των εκδόσεων μαύρων συγγραφέων. Παρ’ όλα αυτά, οι μαύρες φωνές συνεχίζουν να βρίσκουν, σε πείσμα του κατεστημένου, τον δρόμο προς τις προθήκες των βιβλιοπωλείων και, αρκετά συχνά, προς τις λίστες με τα ευπώλητα.
Στην Ελλάδα, τους τελευταίους μήνες κυκλοφόρησαν αξιόλογα μυθιστορήματα από πολυβραβευμένους αλλά και πρωτοεμφανιζόμενους μαύρους συγγραφείς. Οι Ξανθές ρίζες (εκδ. Gutenberg) της Εβαρίστο, γράφτηκαν το 2008, πολύ πριν ξεκινήσει καν να συλλογιέται το Κορίτσι, Γυναίκα, Άλλο, ένα βιβλίο αφιερωμένο «στη μνήμη των δέκα με δώδεκα εκατομμυρίων Αφρικανών που έφτασαν στην Ευρώπη και την Αμερική ως σκλάβοι και των απογόνων τους», όπως γράφει. Πρόκειται για μια αντεστραμμένη ιστορία της δουλείας, γραμμένη με το ατίθασο πνεύμα της Εβαρίστο και γλυκόπικρο χιούμορ. Μέσα από την ιστορία της εντεκάχρονης Αγγλίδας Ντόρας, που πέφτει θύμα απαγωγής στη χώρα της από μαύρους δουλεμπόρους και οδηγείται στον «Νέο Κόσμο» μαζί με πολλούς άλλους λευκούς για να δουλέψει ως σκλάβα στις φυτείες μαύρων μεγαλοκτηματιών, η Εβαρίστο μάς δίνει την ευκαιρία να σκεφτούμε όλοι τι θα είχε συμβεί αν οι λευκοί και όχι οι μαύροι είχαν υποφέρει αιώνες δουλείας και, κυρίως, πώς θα αισθανόμασταν γι’ αυτό.
Ο E. Τσ. Οσόντου γεννήθηκε στη χώρα των προγόνων της Εβαρίστο, τη Νιγηρία, αλλά εδώ και δεκαετίες ζει, εργάζεται (ως καθηγητής Δημιουργικής Γραφής στο Providence College) και γράφει στις Ηνωμένες Πολιτείες. Για το πρώτο του διήγημα, με τίτλο Waiting, έλαβε το λογοτεχνικό βραβείο Caine Prize for African Writing. Έχει εκδώσει επίσης μια συλλογή διηγημάτων με τίτλο Voice of America και το μυθιστόρημα This House is Not for Sale. Πριν από λίγες εβδομάδες κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Κριτική η νουβέλα του Όταν ο ουρανός είναι έτοιμος, τα αστέρια θα φανούν. Είναι το σημάδι που περιμένει και ο μικρός πρωταγωνιστής της ιστορίας, ένα αγόρι από το χωριό Γκούλου Στέισιον της Νιγηρίας, πριν ξετυλίξει τον χάρτη προς τη Ρώμη που του χάρισε ένας μετανάστης συγχωριανός του και ξεκινήσει προς αυτόν τον επίγειο Παράδεισο που νομίζει ότι είναι η ιταλική πρωτεύουσα. Ο Οσόντου αφηγείται με τρυφερότητα και χιούμορ τις περιπέτειες και το ταξίδι αυτογνωσίας του αγοριού.
Στο Λάγος εκτυλίσσεται κατά κύριο λόγο η δράση στο μυθιστόρημα της πρωτοεμφανιζόμενης Νιγηριανής Ελογκόσα Οσούντε Αλήτες!, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Διόπτρα. Ο αυθεντικός τίτλος Vagabonds! είναι λέξη που εμφανίζεται στο νιγηριανό σύνταγμα για να περιγράψει τους ανθρώπους που παρεκκλίνουν από τις κοινωνικές και πολιτιστικές νόρμες. Αυτοί είναι και οι ήρωες της Osunde, που παρασύρουν τον αναγνώστη σε έναν φρενήρη αγώνα επιβίωσης αλλά και σε μια θριαμβευτική γιορτή της ζωής.
Προς τον παράδεισο
Ως έναν «σύντομο, ποιητικό στοχασμό πάνω στην τέχνη και την ιστορία της σχέσης δύο νέων ανθρώπων» χαρακτήρισε η Μπερναρντίν Εβαρίστο το πρώτο μυθιστόρημα του Βρετανο-Γκανέζου συγγραφέα Κάλεμπ Αζούμα Νέλσον Ανοιχτή θάλασσα, για το οποίο έλαβε το βραβείο Costa 2021 (κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Μεταίχμιο). Ο Νέλσον κατορθώνει να μιλήσει για φυλετικά ζητήματα και θέματα μαύρης ταυτότητας, για τον ρατσισμό και τη βία, αφηγούμενος μια όμορφη ιστορία αγάπης, χωρίς ωστόσο να την υποβιβάσει σε απλό όχημα της αφήγησης ή να τη χρησιμοποιήσει ως καμβά για να χρωματίσει τη μεγαλύτερη εικόνα.
Οι εκδόσεις Ψυχογιός προχώρησαν στην έκδοση του παλαιότερου βιβλίου Παράδεισος του νομπελίστα (2021) συγγραφέα Αμπντουλραζάκ Γκούρνα, τον οποίο γνώρισε το ελληνικό κοινό από το μυθιστόρημά του Άλλες ζωές, που κυκλοφόρησε πέρυσι – όταν και ο ίδιος έγινε ευρύτερα γνωστός διεθνώς. Είναι η ιστορία ενηλικίωσης του Γιουσούφ, ενός δωδεκάχρονου αγοριού που πουλήθηκε από τον πατέρα του σε έναν πλούσιο έμπορο και περιηγείται στους αφιλόξενους τόπους και στα πολύβουα λιμάνια της Ανατολικής Αφρικής.
Τέλος, στο βιβλίο Οι ταξιδιώτες η Αμερικανίδα Ρετζίνα Πόρτερ ακολουθεί δύο οικογένειες για τουλάχιστον έξι δεκαετίες που σημαδεύτηκαν από σαρωτικές αλλαγές στην κοινωνία και την πολιτική σκηνή των ΗΠΑ, από τον αγώνα για τα πολιτικά δικαιώματα και τον πόλεμο του Βιετνάμ ως την εκλογή Ομπάμα. Ένα μεγάλο αμερικανικό μυθιστόρημα, από τις εκδόσεις Πατάκη.