Παίρνει μια βαθιά ανάσα πίσω από μια πόρτα σε χρώμα μέντας με το νούμερο 17Β και χτυπάει γρήγορα το κουδούνι. Όταν η πόρτα ανοίγει, τα μάτια της φανερώνουν αυτό το αίσθημα ζήλιας και θαυμασμού που νιώθει για το διαμέρισμα του πρώην συζύγου της. Μπροστά στα χαμηλά σαλόνια με τη λευκή μοκέτα, τους καφέ καναπέδες σε στιλ Florence Knoll με τα μπλε, πράσινα και πορτοκαλί μαξιλάρια, τη μαύρη δερμάτινη πολυθρόνα Lied Mobler, την εντοιχισμένη βιβλιοθήκη από ξύλο καρυδιάς, το κοκτέιλ μπαρ, τις ορθομαρμαρωμένες επιφάνειες, αλλά και τα μεγάλα συρόμενα παράθυρα με θέα το Μανχάταν, δεν μπορούσε να βγει από το στόμα της καμία άλλη φράση πέρα από αυτήν: «This is quite an apartment!». Ναι, είναι μια σκηνή από ένα επεισόδιο της σειράς Mad Men, η οποία τοποθετείται χρονικά στη δεκαετία του ’60 και, όσο κι αν μπορεί να ακουστεί παράξενο, το διαμέρισμα του γοητευτικού τηλεοπτικού Ντον Ντρέιπερ, όπως περιγράφηκε παραπάνω, δεν απέχει πολύ από αρχιτεκτονικές δουλειές που πραγματοποιούνται αυτή τη στιγμή στην Αθήνα.
Στις συζητήσεις γύρω από την αρχιτεκτονική και τη διακόσμηση, οι αναφορές για ρετρό αισθητική, διατήρηση των αρχικών στοιχείων του διαμερίσματος και τη συνάντηση των ’60s (ή ’50s ή ’70s) με το σήμερα είναι όλο και συχνότερες. Έπιπλα mid Century, μαρμάρινες γούρνες, παρκέ πατώματα και άλλα αρχιτεκτονικά στοιχεία που ανασύρουν μνήμες από μια παλαιότερη εποχή ενσωματώνονται σε ανακαινίσεις παλαιών κτιρίων, ενώ ρετρό υλικά κάνουν την εμφάνισή τους σε αρχιτεκτονικές δουλειές, ακόμα και αν δεν βρίσκονταν εκεί εξαρχής.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αναβίωση του μωσαϊκού, που θα το βρείτε σε κάποια μορφή (αυτόν τον καιρό φιγουράρει αρκετά σε επενδύσεις λουτρών) σε πολλά τρέντι μαγαζιά της πόλης. Μια πρόσφατη διαφήμιση εταιρείας ενέργειας για νέους ιδιοκτήτες σπιτιών επιβεβαιώνει πως η συγκεκριμένη τάση δεν αποτελεί παραξενιά μιας μικρής ομάδας ρετρόφιλων, αλλά έχει λάβει πια μέινστριμ διαστάσεις: όλο το σκηνικό –από τα λαμπατέρ, τα έπιπλα και τις προσόψεις κτιρίων μέχρι τα ποτήρια– ήταν ρετρό αισθητικής, ενώ ανάμεσα στα τρία πρώτα αντικείμενα που ανέφερε ο αφηγητής ήταν το πικάπ. Το αρχιτεκτονικό ρετρό, επίσης, λατρεύεται και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, με ενδεικτικούς ορισμένους δημοφιλείς λογαριασμούς στο αθηναϊκό Instagram (π.χ. @doorsofathens ή @athens__mon_amour). Για όσους σχεδιάζουν νέους χώρους κατοίκησης, η διάγνωση είναι μία: ρετρομανία.
Μάρμαριο, νιαγκόν και μωσαϊκό
Η αρχιτεκτονική δουλειά Troias –το σημείο συνάντησης των οδών Δροσοπούλου και Τροίας στην Κυψέλη– αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα αυτής της τάσης. Στεγάζεται σε μια εξαώροφη πολυκατοικία που κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1950, ενώ διαθέτει μια επιβλητική είσοδο από μάρμαρο και καθρέφτες. Η αυστραλιανή εταιρεία ανάπτυξης ακινήτων Molonglo, με τη συμβολή του λονδρέζικου αρχιτεκτονικού γραφείου Royffe Flynn, έχει ανακαινίσει δύο διαμερίσματα εντός του κτιρίου, ένα στον τρίτο όροφο και ένα στο ισόγειο, καθώς και άλλα αντίστοιχης αισθητικής, όπως ένα νεοκλασικό στην οδό Μηθύμνης με στοιχεία αρ ντεκό από τη δεκαετία του 1920, μια ιδιαίτερη πολυκατοικία στη Σικίνου, μια άλλη στην οδό Ζαχαρίτσα στο Κουκάκι κ.ά. Οι υπεύθυνοι της αυστραλιανής εταιρείας δεν συμφωνούν απαραίτητα με τον όρο «ρετρό». «Δεν θα κατηγοριοποιούσαμε την αρχιτεκτονική μας προσέγγιση απαραίτητα ως ρετρό», μου λέει η Νταν Χάνεϊ, εκπροσωπώντας την εταιρεία. «Στον πυρήνα της δουλειάς μας βρίσκεται η επιθυμία να σεβαστούμε αυτές τις κατοικίες, αλλά και η φιλοσοφία της σκόπιμης εγκράτειας στον σχεδιασμό. Αυτό σημαίνει πιστή διατήρηση των αναλογιών και των αρχικών χαρακτηριστικών, απομάκρυνση των περιττών προσθηκών και λεπτές, εκλεπτυσμένες συνεισφορές που εξυμνούν, αντί να μεταμορφώνουν, τον υπάρχοντα χαρακτήρα των αρχικών κτιρίων».
Αν και δεν ενστερνίζονται τον όρο, το αποτέλεσμα αυτών των επιλογών αναπόφευκτα θυμίζει κάτι που έχει ξεπηδήσει από κάποιο άλμπουμ φωτογραφιών που θα βρίσκαμε στο σαλόνι των παππούδων μας.
Οι αρχιτέκτονες Χρυσόστομος Θεοδωρόπουλος και Ελένη Λιβάνη του γραφείου South Architects, οι οποίοι κατέχουν μεταπτυχιακές σπουδές στην αποκατάσταση έργων, είναι περισσότερο συμφιλιωμένοι με τον όρο. «Το ζητούμενο ήταν το σπίτι να αναβαθμιστεί, αλλά να φαίνεται αναλλοίωτο στον χρόνο», αναφέρουν όσον αφορά τη νέα τους δουλειά σε ένα διαμέρισμα του ’50 στην οδό Επτανήσου στην Κυψέλη. Για τις ανάγκες της ανακαίνισης χρησιμοποιήθηκαν ελληνικά μάρμαρα Αλιβερίου και Τήνου, ξύλο νιαγκόν –ένα υλικό που συνδέθηκε με το κίνημα του μοντερνισμού και η χρήση του ήταν αρκετά διαδεδομένη τη δεκαετία του ’60–, ενώ διατηρήθηκε το παρκέ, το οποίο θεωρούνταν είδος πολυτελείας για εκείνη την εποχή, μια νέα μαρμάρινη γούρνα σχεδιάστηκε στα πρότυπα αυτής που προϋπήρχε και αποκαταστάθηκε και το πράσινο μωσαϊκό του μπαλκονιού. «Ο προηγούμενος ιδιοκτήτης θεώρησε ότι το μωσαϊκό δεν είχε ιδιαίτερη αξία και το κάλυψε με πλακάκια. Κάτι τέτοιο φυσικά δεν ισχύει. Τα μωσαϊκά εκείνης της εποχής είναι μοναδικά, καθώς ήταν χυτά και κατ’ επέκταση πολύ ανθεκτικά. Ευτυχώς, το βρήκαμε σε πολύ καλή κατάσταση», μου περιγράφουν. Πέρα από το οικονομικό όφελος που αναμφίβολα έχει η διατήρηση κάποιων στοιχείων –πιθανόν και ως απόρροια της οικονομικής κρίσης–, αναρωτιέμαι αν η συντήρηση και η ενσωμάτωση των αρχικών στοιχείων των κτιρίων δεν καλύπτει απλώς κάποιες αισθητικές επιλογές, αλλά και μια σημαντική προσπάθεια διατήρησης της αστικής μας κληρονομιάς.
Συμφιλίωση με το αστικό παρελθόν
Η Αθήνα είναι ένα ζωντανό μουσείο αρχιτεκτονικών κινημάτων: από τις δωρικές και ρωμαϊκές λεπτομέρειες των νεοκλασικών κτιρίων του 19ου αιώνα, τις γεωμετρικές φόρμες του μπαουχάους του ’20, μέχρι και τις φυτικές λεπτομέρειες του αρ νουβό και του μοντερνισμού. Μέσα από τα κτίρια της πόλης μπορούμε να αντλήσουμε στοιχεία για τις μεταβολές που έχει δεχθεί ανά τους αιώνες. Ανακαινίσεις ή διαμορφώσεις που δεν σέβονται αυτό το παρελθόν είναι σαν να διαγράφουν κομμάτι της ιστορίας της. Αν εξαιρέσουμε τα νεοκλασικά, τα οποία προστατεύονται από αρκετά αυστηρότερη νομοθεσία, τα υπόλοιπα κτίρια είναι αρκετά ευάλωτα. «Τα κτίρια του Μεσοπολέμου είναι αυτά που βάλλονται περισσότερο από όλα αυτή τη στιγμή», με πληροφορεί η Ειρήνη Γκρατσία, αρχαιολόγος και συντονίστρια της Monumenta, μιας μη κερδοσκοπικής οργάνωσης που καταγράφει δεδομένα του αστικού μας πλούτου. Αν και πολλές φορές τείνουμε, ή έστω τείναμε, να τις περιφρονούμε, οι πολυκατοικίες της εποχής του ’50-’70 ήταν αρκετά πρωτοποριακές κατασκευές και σήμερα είναι η δική τους αισθητική που έχει τη μεγαλύτερη απήχηση, πιθανόν και λόγω του μεγαλύτερου αποθέματός τους. «Μεταπολεμικά, η αθηναϊκή πολυκατοικία, η οποία τότε έφτανε μάξιμουμ τον 4ο όροφο, εισήγαγε το μοντέλο της συλλογικής κατοίκησης», μου εξηγεί ο κ. Θεοδωρόπουλος, επίκουρος καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. «Με την πολυκατοικία υπήρξε μια αστική δημοκρατία, η δυνατότητα δηλαδή ιδιοκτησίας σε μεγάλο πληθυσμό. Υπάρχουν προγράμματα στη Ζυρίχη και στο Κολούμπια που αναλύουν την αθηναϊκή πολυκατοικία ως ένα επιτυχημένο παράδειγμα μοντέρνας ανάπτυξης», προσθέτει.
Οι αθηναϊκές πολυκατοικίες του ’50-’70 μαρτυρούν και μια εποχή κατασκευαστικής αριστοτεχνίας, που έρχεται σε αντιδιαστολή με ό,τι ακολούθησε έπειτα. «Μετά το ’80 η μαζική κατασκευή και η έκπτωση της ποιότητας των υλικών και της κατασκευαστικής τεχνικής υποβάθμισαν το τελικό αποτέλεσμα των κτιρίων», μου εξηγεί ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης, καθηγητής Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.
«Την περίοδο του Μεσοπολέμου είχαμε περισσότερη τέχνη και ποιότητα στην υλοποίηση του κατασκευαστικού έργου. Στις πολυκατοικίες εκείνης της εποχής μπορούμε να βρούμε, π.χ., ξύλινες κουπαστές από οξιά, που σήμερα λόγω της προστασίας των δασών είναι δυσεύρετες. Καθετί εκείνης της εποχής είναι αναντικατάστατο, συνεπώς οφείλουμε να το προστατέψουμε». Πέρα από την προστασία ενός συλλογικού αστικού παρελθόντος, όμως, η ενσωμάτωση ρετρό στοιχείων στους χώρους που ζούμε μας συνδέουν και με το δικό μας προσωπικό παρελθόν. Αυτή ήταν η αίσθηση του Φιλόστρατου Σφήκα, μάνατζερ εξαγωγών σε εταιρεία τροφίμων, όταν αγόρασε το σπίτι που ανακαινίστηκε από το γραφείο South Architects στην οδό Επτανήσου. «Μόλις μπήκα μέσα, ένιωσα μια πολύ καλή ενέργεια», μοιράζεται μαζί μου. «Ήταν το σπίτι μιας παλιάς αστικής οικογένειας. Η οικογένεια είχε το οικόπεδο και απέκτησε το διαμέρισμα μέσα από τη διαδικασία της αντιπαροχής. Είδα το πορτρέτο της κυρίας, που ήταν καλοντυμένη, και έπειτα άκουσα ότι ο σύζυγός της ήταν ακτινολόγος με ιατρείο στο Κολωνάκι. Όλο αυτό μου θύμισε κάτι από τη δική μου οικογένεια και κράτησα και κάποια αντικείμενα για τη συνέχεια του σπιτιού».
Η κυκλική φύση των τάσεων, φυσικά, είναι γνωστή ανέκαθεν. Όπως έχει πει και η Μπόμπι Τάιγκερμαν, επιμελήτρια ντιζάιν στο Μουσείο Τέχνης του Λος Άντζελες, «οι άνθρωποι τείνουν να απορρίπτουν το γούστο των γονιών τους και να προτιμούν αυτό που άρεσε στους παππούδες τους». Το σημαντικό, ή το ενδιαφέρον αν θέλετε, σε αυτή την περίπτωση είναι η μαζικότητα και η έκταση που έλαβε αυτός ο εθισμός με κάθε τι ρετρό. Γιατί τώρα; Ακριβώς όπως η δεκαετία του 1960 χαρακτηρίστηκε ως μια περίοδος ανανεωμένης ελπίδας και δημιουργικότητας μετά τον όλεθρο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, έτσι και η σημερινή αναβίωση του ρετρό σχεδιασμού ίσως μπορεί να αποτελεί μια νοσταλγική και αισιόδοξη απάντηση στις αβεβαιότητες και τις δυσκολίες της εποχής μας, προκαλώντας μια αίσθηση άνεσης, οικειότητας και νοσταλγίας για απλούστερες εποχές. Ίσως είναι ένας τρόπος για τους ανθρώπους να αναζητήσουν παρηγοριά και να βρουν αισιοδοξία μπροστά στις αντιξοότητες, ανατρέχοντας σε μια εποχή όπου η κοινωνία στόχευε συλλογικά στην ανοικοδόμηση, στην πρόοδο και στην αγκαλιά ενός λαμπρότερου μέλλοντος. Μήπως η αγάπη για το ρετρό αποτελεί την προσπάθεια μιας γενιάς να μαζέψει τα κομμάτια της;