Θα μπορούσα να το πάρω με τα πόδια από τον σταθμό του Ευαγγελισμού. Μια ευθεία, μια διακλάδωση με μια μικρή ανηφοριά και βγαίνω αμέσως στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, στη διασταύρωση των οδών Υμηττού, Γρηγορίου Θεολόγου και της λεωφόρου Εθνικής Αντιστάσεως στην Καισαριανή. Λίγο η ζέστη, λίγο οι ανηφόρες του Παγκρατίου, προτίμησα το «σταμάτα-ξεκίνα» του τρόλεϊ, που προσπαθούσε να μη σφηνώσει στα διπλοπαρκαρισμένα αυτοκίνητα της Φιλολάου μέχρι να φτάσει στην προτελευταία στάση της διαδρομής, σε απόσταση αναπνοής από την κεντρική αρτηρία της Καισαριανής. Πόσα χιλιόμετρα να είναι το μήκος της λεωφόρου Εθνικής Αντιστάσεως; 1,8 χιλιόμετρα λέει η Google. Είκοσι πέντε λεπτά περπάτημα, αν ξεκινήσεις από την παραπάνω διασταύρωση μέχρι τα Ξύλινα, το δημοτικό πάρκο της Καισαριανής, ανάμεσα στην οικιστική ζώνη και στην Πανεπιστημιούπολη. Δέκα λεπτά με τη γραμμή 224, «Καισαριανή-Ελ. Βενιζέλου», ένα δρομολόγιο που αποτελεί την πιο άμεση πρόσβαση των Καισαριανιωτών με τα μέσα μαζικής μεταφοράς στο κέντρο της Αθήνας. Όσο για την πιο γρήγορη; Αμφίβολο.
Οι δρόμοι έχουν τις δικές τους ιστορίες
Στάση Δημαρχείο. Η πρώτη της λεωφόρου. Η γηραιά κυρία με το μπεζ καπελάκι βλέπει το κινητό στα χέρια μου και με ρωτάει αν μπορώ να μάθω σε πόση ώρα έρχεται το αστικό. Το σύστημα τηλεματικής δεν εμφανίζει κάποιον αριθμό. Στέκεται όρθια, της προσφέρω τη θέση μου στο παγκάκι. Απορρίπτει την προσφορά. «Είμαι ενενήντα χρονών, ακόμη βαστάνε τα πόδια μου. Έχω ανεβοκατέβει τόσες φορές αυτόν τον δρόμο, τα πόδια μου ήταν μέσα στα χώματα και στις λάσπες, γιατί, μην τον βλέπεις έτσι με την άσφαλτο, κάποτε ήταν χωματόδρομος», διηγείται χωρίς να της κάνω κάποια ερώτηση. Ο διπλανός στο παγκάκι, ο κύριος Παναγιώτης, συμμετέχει στην κουβέντα. «Όχι μόνο ήταν χωματόδρομος, ήταν το ρέμα ενός κλάδου του Ιλισού ποταμού. Να ήταν ο Ηριδανός;». Δεν είναι σίγουρος, αλλά θυμάται πως «κάθε που έβρεχε, φούσκωνε το νερό και πλημμύριζαν τα σπίτια στο τέλος του δρόμου. Τα νερά αυτά κατέληγαν στον Ιλισό, αλλά τώρα περνάνε από κάτω». Το λεωφορείο έρχεται καθυστερημένα.
Απέναντι από τη στάση, διακρίνονται τα πρώτα διώροφα προσφυγικά που χτίστηκαν περίπου πριν από έναν αιώνα, για να στεγάσουν τους ξεριζωμένους Μικρασιάτες. Λίγα κτίσματα θυμίζουν εκείνη την εποχή. Τα περισσότερα βρίσκονται γύρω από την κεντρική πλατεία, λίγο βορειότερα, που έχει πάρει το όνομα του δημάρχου Παναγιώτη Μακρή, όπου βρίσκονται ψαροταβέρνες, εστιατόρια και τα περίφημα κουτούκια, τα οποία τα σαββατόβραδα γεμίζουν με Αθηναίους και Πειραιώτες, όπως λένε. Ο Μακρής αποτέλεσε ιστορικό σύμβολο των αγώνων της Καισαριανής και ακόμη μνημονεύεται από τους παλαιότερους. «Καλύτερο δήμαρχο δεν γνώρισε η Καισαριανή από τον Μακρή. Τον αγαπούσε, τον πονούσε τον τόπο», λέει ο κύριος Παναγιώτης.
Κεραμίδια στη στέγη, πλίνθινη όψη με τρύπες από τις σφαίρες που έπεσαν στη Μάχη της Καισαριανής, την πιο αιματηρή σύγκρουση σε αστικό ιστό, η οποία καθόρισε την έκβαση των Δεκεμβριανών του ’44. Ξύλινα κουφώματα και μεταλλικές πόρτες, οι οποίες έχουν σκουριάσει από την αχρησία και την εγκατάλειψη. Οι εργατικές κατοικίες στις εκβολές της περιοχής έφεραν και τις πρώτες πλακοειδείς στέγες. Τη δεκαετία του ’80 όμως «έσκασε» και το κύμα της αντιπαροχής, το οποίο ισοπέδωσε το μεγαλύτερο μέρος των προσφυγικών κατοικιών. «Όταν πρωτοπερπάτησα στην Καισαριανή, έβλεπα αυτά τα σπίτια να ξεφυτρώνουν ανάμεσα στις πολυκατοικίες. “Τι ξεφυτρώνουν; Έχουν μείνει πια μόνο δέκα σπίτια”, μου έλεγε φίλος που ζει εδώ», θυμάται ο Χρήστος Χ., ο οποίος μετακόμισε στην περιοχή τον καιρό της πανδημίας.
«Ένας χώρος που κατοικήθηκε για πρώτη φορά. Μια στενόμακρη ανηφορική λουρίδα με φτωχές κουνούκλες (βότανο). Αριστερά το ρέμα κι ένα δάσος, ισχνά καχεκτικά πευκάκια. Δεξιά, η μάντρα του Σκοπευτηρίου. Ψηλά το μοναστήρι. Αντίσκηνο, παράγκα, πλιθόκτιστο και κουρελού της προσφυγιάς και να η Καισαριανή χαμόγελο στον πρώτο ήλιο», έγραφε στο διήγημα Η τοιχογραφία ο ντόπιος λογοτέχνης Μάριος Χάκκας (1931-1972), που εξύμνησε όσο κανείς άλλος την Καισαριανή μέσα από τις ιστορίες του, όπως αυτές αποτυπώνονται στη συλλογή Ο Μπιντές και άλλες ιστορίες (1971).
Το ρέμα της Καισαριανής είναι σκεπασμένο, περνάει ο δρόμος τώρα. Το δάσος θέριεψε, τα καχεκτικά πευκάκια στάζουν ρετσίνι από τους κορμούς τους. Η μάντρα του Σκοπευτηρίου είναι πια τα δέντρα που διακρίνονται από τους κάθετους δρόμους της Εθνικής Αντιστάσεως. Η στενωσιά της οδού Ηρώων Σκοπευτηρίου καταλήγει στην πύλη εισόδου του πάρκου.
Οι παλιοί Καισαριανιώτες εκμεταλλεύονται τη σκιά που προσφέρουν τα πλατύφυλλα δέντρα για τις απανωτές παρτίδες τάβλι, ενώ οι νεότεροι ανεβοκατεβαίνουν λαχανιάζοντας την ανηφόρα πλάι στο μνημείο του Θυσιαστηρίου της Λευτεριάς, καθώς κάνουν τζόκινγκ. Το Χάραμα παραμένει παρατημένο στην τύχη του. Η ιστορία της αθηναϊκής νύχτας που περικλείεται στους τοίχους του πάλαι ποτέ κέντρου διασκέδασης και το πάλκο, όπου ο Τσιτσάνης έριχνε τις πενιές και σκάρωνε ταξίμια και η Μπέλλου έβαζε το γρέζι στα ρεμπέτικα, αποτυπώνονται μόνο σε μια τοιχογραφία που γράφει με κεφαλαία γράμματα το όνομα του μαγαζιού. Πρέπει να ψάξεις, για να μάθεις.
Τα απογεύματα στα χορτάρια συγκεντρώνονται μαθητές και μαθήτριες από τις γύρω περιοχές, φοιτητές και φοιτήτριες που μένουν κοντά στη γειτονική Πανεπιστημιούπολη, δραττόμενοι της ευκαιρίας που τους δίνει η χλόη για να στήσουν σεντόνι για ένα σύντομο πικνίκ. «Μένουμε στις Εστίες της Ούλωφ Πάλμε», λέει ο Πάνος, ο οποίος συναντιέται με την παρέα του από το πανεπιστήμιο. «Τώρα που είναι καλός ο καιρός, είναι ένα ωραίο διάλειμμα από την εξεταστική. Δεν χρειάζεται να κατέβουμε στο Κέντρο για να περάσουμε καλά».
Μια μικρή αποικία με καφέ
Υπάρχουν όμως και εκείνοι και εκείνες που προτιμούν να γεμίσουν τις μπαταρίες τους σε ένα από τα τριάντα πρατήρια καφέ που βρίσκονται πάνω στη λεωφόρο Εθνικής Αντιστάσεως. Ναι, πρατήριο, καλά διαβάζετε, καθώς για πολλούς ανθρώπους ο καφές έχει την ίδια χρησιμότητα που έχει η αμόλυβδη για το αυτοκίνητο. Σε αυτόν τον όρο συμπεριλαμβάνονται καφετέριες, καφενεία, καφενέδες, αλυσίδες καφέ, φούρνοι και ζαχαροπλαστεία που σερβίρουν καφέ. Από τον αριθμό 1 της λεωφόρου Εθνικής Αντιστάσεως μέχρι τον αριθμό 240, θα μετρήσετε τριάντα. Η αναλογία τους αγγίζει επίπεδα κεντρικού πεζόδρομου στη Λάρισα, όπως και η δημοφιλία τους.
Στις καρέκλες ενός ζαχαροπλαστείου, μια παρέα συνταξιούχων γκρινιάζει για τις επισκευές των εξοχικών τους στη Νότια Εύβοια, δίχως να αφήνουν το μπεγλέρι από τα χέρια τους. «Μη με βλέπεις έτσι, στα εκατό θα γεράσω εγώ», ακούω να λέει κάποιος και όλοι ξεσπούν σε γέλια. Γυρνώντας από τη λαϊκή αγορά της Τρίτης, μια γυναίκα σταματάει στο Los Papallones, ένα από τα νεότερα στέκια της λεωφόρου, που ξεχωρίζει με το καταλανικό του όνομα και τις γαλανόλευκες λεπτομέρειες στη διακόσμηση.
«Μια σοκολατίτσα θα μου φτιάξεις;» παραγγέλνει στην Ειρήνη Δασκαλοπούλου, η οποία είναι η πρώτη Ελληνίδα που κέρδισε πρωτάθλημα μπαρίστα το 2019. «Έχουμε κλείσει έναν χρόνο σε αυτή τη γωνία, αλλά θεωρούμαστε ακόμη καινούργιο μαγαζί. Επειδή η Καισαριανή είναι μια συνοικία μακριά από το κέντρο, θέλει λίγο χρόνο για να μας μάθει το κοινό. Στις γειτονιές, οι κάτοικοι είναι κατασταλαγμένοι ως προς τα στέκια τους, αλλά για μας είναι μια ωραία πρόκληση», μου λέει, σερβίροντάς μου ένα φλιτζάνι ζεστό καπουτσίνο. Ισορροπημένο, ελαφρύ, γλυκόπιοτο.
Παραμένει όμως η απορία. Γιατί τόσο πολλά καφέ στην Καισαριανή; «Πρώτον, γιατί η Καισαριανή έχει βγάλει πολλούς επαγγελματίες στον χώρο του καφέ», λέει η Ειρήνη Δασκαλοπούλου. Το μαγαζί έχει στηθεί από το Create, μια ομάδα νέων ανθρώπων που ασχολούνται με τη βιομηχανία, έχοντας ως επικεφαλής τον Στέφανο Δωματιώτη, ειδήμονα στον χώρο των επαγγελματιών του καφέ, που κατάγεται από την Καισαριανή. «Δεύτερον, είμαστε όλοι παιδιά που μεγαλώσαμε στην Καισαριανή». Λίγο πιο κάτω, σε μια προσφυγική μονοκατοικία που έχει αλλάξει όψη και χρώμα, βρίσκεται το Na Hamogelas υπό την επίβλεψη του μπαρίστα Στέλιου Κελμπακούρη, ενώ στις αρχές της λεωφόρου, πίσω από την μπάρα της αλυσίδας Cultivos Coffee συναντάμε τον πρωταθλητή μπαρίστα Στέφανο Πατεράκη. («Μαζί μεγαλώσαμε με τα παιδιά. Σκέψου πως εμείς και το Cultivos ανοίξαμε με μερικές μέρες διαφορά», λέει η Ειρήνη.) Αυτό προκαλεί έναν ανταγωνισμό στην περιοχή; «Για μένα, καλός είναι ο ανταγωνισμός, σε κινητοποιεί να γίνεσαι καλύτερος. Στην περίπτωση του καφέ όμως, ειλικρινά, δεν υπάρχει έχθρα μεταξύ μας», σχολιάζει ο Στέφανος Πατεράκης. Ωστόσο, εκτός από την καταγωγή, υπάρχει και το θέμα «ρίζες» που πονάει τους Καισαριανιώτες. «Όλοι οι μικροί φεύγουν, οι ντόπιοι μεγαλώνουν. Πρέπει να το εξελίξουμε κάπως και να αλλάξουμε λίγο τα πράγματα», λέει η Ειρήνη Δασκαλοπούλου.
Μια τοπική περηφάνια
Οι Καισαριανιώτες είναι περήφανοι για τη γειτονιά τους. Τιμούν τις εξόδους τους στα κουτούκια και στους καφενέδες, κουβαλούν την ιστορία της σε πορτρέτα του Άρη Βελουχιώτη, επιγραφές σε κτίσματα και συνθήματα σε τοίχους, ενώ εκφράζουν τη λαϊκότητά τους με απλές κινήσεις. «Εύκολα σε χαιρετάνε στον δρόμο ή από τα μπαλκόνια. Αν χρειαστείς οτιδήποτε, οι γείτονες βρίσκονται εκεί, δοτικοί, χωρίς βέβαια να νιώσεις πως υπάρχει επέμβαση στην ιδιωτικότητά σου», λέει ο Χρήστος Χ., ο οποίος πια δηλώνει Καισαριανιώτης. Μαζί με την κοπέλα και τον γιο του, απολαμβάνουν τις βόλτες τους στο Σκοπευτήριο. «Αφού ο μικρός μεγαλώνει στο τσιμέντο της Αθήνας, τουλάχιστον να νιώσει την αύρα της γειτονιάς, να βγαίνουν έξω και να τον χαιρετάνε. Να το ζήσει και αυτό».
Οι νεότεροι εκδηλώνουν την αγάπη τους για τη γειτονιά και με τον εθελοντισμό. Στην οδό Φιλαδελφείας, στη νότια πλευρά του ιστορικού αθλητικού σωματείου Νήαρ Ηστ (δημιουργήθηκε από την οργάνωση Near East στο πλαίσιο αρωγής προσφύγων), εθελοντές της περιοχής χρωματίζουν την άσφαλτο. Από τους δεκαεννιά ευρωπαϊκούς δήμους που συμμετέχουν στο διεθνές πρόγραμμα Asphalt Art, η Καισαριανή είναι ο μόνος από την Ελλάδα που παίρνει μέρος, σε μια προσπάθεια να καταστεί ο αστικός ιστός ασφαλής και ελκυστικός για τους Καισαριανιώτες.
Βέβαια, χρειάζεται χρόνος για να γίνει αυτό. «Ο εκμοντερνισμός της Καισαριανής είναι ορατός, αλλά προχωράει πολύ αργά», παρατηρεί ο Χρήστος Χ. Το ίδιο φαντάζομαι πως συμβαίνει και με την ανάπτυξη μιας ποδηλατικής κουλτούρας, παρά τους χώρους πρασίνου και την έλλειψη ανηφόρων με μεγάλη κλίση (με εξαίρεση την Άνω Καισαριανή). Πετυχαίνω τον Κώστα Ποταμίτη στο εργαστήριο ποδηλάτων του και τον περιμένω όσο εξυπηρετεί έναν πατέρα με τον γιο του, που έχουν έρθει με τα ποδήλατά τους, για να παραλάβουν κάποια ειδικά αξεσουάρ. «Ακόμα κι αν το μαγαζί δεν είναι στο κέντρο, προσπαθώ να δομήσω μια φάση και μια ποδηλατική κουλτούρα. Γι’ αυτό χρειάζομαι κάτι ήσυχο και ωραίο, και αυτό η Καισαριανή μού το προσφέρει». Εκτός από την αίσθηση της γειτονιάς, η Καισαριανή τού προσφέρει και την εγγύτητα με τα μονοπάτια του Υμηττού, καθώς οι ποδηλάτες που ενδιαφέρονται να εξερευνήσουν τα μονοπάτια του βουνού με το ποδήλατο κάνουν στάση στο εργαστήριό του. «Υπάρχει πελατεία, δεν έχω παράπονο. Το ενοίκιο όμως…».
Ο ερχομός του μετρό
Κατά μήκος της λεωφόρου, σε δύο οικόπεδα γης έχουν υψωθεί λαμαρίνες για το εργοτάξιο των δύο σταθμών της γραμμής 4 του μετρό που πρόκειται να κατασκευαστούν στην περιοχή (Καισαριανή, Πανεπιστημιούπολη). Βέβαια, η κατασκευή του μετρό προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα. «Το μετρό είναι μεγάλη ανάγκη, ώστε να συνδεθεί η Καισαριανή με την υπόλοιπη Αθήνα και να έρχεται ο κόσμος εδώ για τη χαλάρωσή του», λέει η Ειρήνη Δασκαλοπούλου.
Ωστόσο, η αύξηση των ενοικίων και των διαμερισμάτων βραχυχρόνιας μίσθωσης που παρατηρείται γύρω από σταθμούς μετρό δεν έχει αφήσει ανεπηρέαστη την Καισαριανή, σε βαθμό που «ούτε ενοικιαστήριο για κάποιο φοιτητικό σπίτι βρίσκεις πια», όπως σχολιάζει ο Πάνος Κοντογεωργάκος, ο οποίος εργάζεται ως κουρέας. «Μέχρι και τουρίστες ή και φοιτητές Εράσμους έρχονται να μείνουν εδώ, επειδή βλέπουν πως είναι κοντά στο κέντρο».
Το σίγουρο είναι πως θα αποσυμφορήσει πολύ την κίνηση των αυτοκινήτων και των φορτηγών της Περιφερειακής Υμηττού, καθώς οι οδηγοί χρησιμοποιούν την Καισαριανή ως πύλη εισόδου στην Αθήνα. Ενδεχομένως και να ηρεμήσει τους κατοίκους που χρησιμοποιούν τα αραιά δρομολόγια του λεωφορείου, στα οποία δεν τηρείται ποτέ η ώρα αναχώρησης.
