Η αυθεντική εκτύπωση της περίφημης φωτογραφίας Το βιολί του Ενγκρ (1924) του Μαν Ρέι είναι αυτή τη στιγμή το πιο ακριβό φωτογραφικό έργο στην ιστορία της τέχνης. Στη δημοπρασία του οίκου Christie’s τον Μάιο του 2022 στη Νέα Υόρκη, η τιμή εκκίνησης υπολογιζόταν γύρω στα 5-7 εκατομμύρια δολάρια, τελικά, όμως, οι υποψήφιοι αγοραστές διέψευσαν τις εκτιμήσεις και το έργο παραχωρήθηκε στους νέους του ιδιοκτήτες έναντι 12,4 εκατομμυρίων.
Δεν θα μπορούσε, λοιπόν, η φωτογραφία αυτή να λείπει από την έκθεση Man Ray: Γυμνά που παρουσιάζεται στο ΜΟΜus – Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης –Συλλογή Κωστάκη, στο πλαίσιο του 58ου Φεστιβάλ Δημητρίων και της Photobiennale της Θεσσαλονίκης. Εκτός από τη διάσημη φωτογραφία με τα 2 f του βιολιού επιζωγραφισμένα πάνω στην πλάτη της Κικί ντε Μονπαρνάς, στην έκθεση φιλοξενείται και η προφίλ λήψη για το ίδιο έργο, μας ενημερώνει η Μαρία Τσαντσάνογλου, διευθύντρια του μουσείου και επιμελήτρια της έκθεσης.
– OSDEETE – 2023, image: Telimage, Paris
Ποιος ήταν ο Μαν Ρέι; «Unconcerned but not indifferent»: Η επιτάφια πλάκα στο κοιμητήριο του Μονπαρνάς στο Παρίσι δίνει την πιο μεστή και εύστοχη περιγραφή για τον τρόπο που κινήθηκε στην τέχνη και στη ζωή μία από τις πιο εμβληματικές και ευφυείς προσωπικότητες της ιστορικής αβανγκάρντ. Αδιάφορος για τις γνώμες των άλλων, ο Μαν Ρέι, κατά κόσμον Εμάνιουελ Ραντνίτζκι, κατόρθωσε να μνημονεύεται ως μια sui generis περίπτωση στον κόσμο της τέχνης. Συντάχθηκε βέβαια με τα πιο ρηξικέλευθα κινήματα του μοντερνισμού –συνέβαλε στην απήχηση και στην εδραίωση του σουρεαλισμού και του νταντά–, ωστόσο κρατούσε και αποστάσεις, διατηρώντας για τον εαυτό του μια πιο ανεξάρτητη ματιά στα πράγματα. Το πρωταρχικό μέλημα για εκείνον ήταν να ικανοποιεί τις δικές του εικαστικές αναζητήσεις, να νιώθει πως εξελίσσεται διαρκώς μέσα από την καλλιτεχνική διαδικασία, χωρίς να προσκολλάται στις ιδέες άλλων. Υπάρχουν πολλές αντιφατικές δηλώσεις του μέσα στα χρόνια, αλλά δεν φαίνεται να τον απασχολούσε. Για παράδειγμα, το 1922 ορκίστηκε στις προοπτικές του φωτογραφικού μέσου, αλλά το 1930 αποκήρυσσε τη φωτογραφία λέγοντας πως δεν τη θεωρούσε καν τέχνη.
Μέσα από τα δικά του λόγια και των φίλων ή συνοδοιπόρων του, μέσα από τους μύθους που υφαίνονται γύρω από αυτόν και τις ταραχώδεις ερωτικές ιστορίες του, σκιαγραφείται ως ένας φιλομαθής άνθρωπος. Ευρηματικός, ανήσυχος, ανταγωνιστικός, επίμονος, τολμηρός, ερωτικός, σαρκαστικός, παθιασμένος, μυστικοπαθής, ποιητικός, δεν μοιάζει να διορθώνει ή να μετριάζει τίποτα από τα στοιχεία της εκρηκτικής του προσωπικότητας, σε καμία φάση της ζωής του. Τα επιστρατεύει όλα και διαρκώς ως ένα πολύτιμο καύσιμο για το πολυδιάστατο, ονειρικό και κάποιες φορές εκκεντρικό έργο του. Η ιστορία της τέχνης μπορεί να τον κατατάσσει στους πιο επιδραστικούς δημιουργούς για το φωτογραφικό μέσο, ο ίδιος, όμως, θεωρεί τον εαυτό του πρωτίστως ζωγράφο. Ο φίλος του, Ζαν Κοκτώ, τον αποκαλούσε «ποιητή του σκοτεινού θαλάμου», ενώ ο Μαρσέλ Ντισάν έλεγε πως «το μεγαλύτερο προτέρημά του ως εικαστικού δημιουργού είναι το ότι μεταχειρίζεται την κάμερα όπως τον χρωστήρα, ως ένα απλό εργαλείο στην υπηρεσία του μυαλού του». Ο ίδιος είχε εξηγήσει σε συνεντεύξεις του πως φωτογραφίζει ό,τι ήδη υπάρχει και ζωγραφίζει ότι δεν μπορεί να φωτογραφίσει. «Αν είναι ένα πορτρέτο που με ενδιαφέρει ή ένα γυμνό, θα χρησιμοποιήσω τη φωτογραφική μου μηχανή. Αλλά αν είναι ένα όνειρο ή μια παρόρμηση, θα πρέπει να καταφύγω στο σχέδιο ή στη ζωγραφική». Δεν ένιωθε την πίεση να μένει πιστός σε έναν μόνο τρόπο έκφρασης. «Μπορώ να χρησιμοποιήσω πολλές διαφορετικές τεχνικές, όπως οι παλιοί δάσκαλοι, που ήταν μηχανικοί, μουσικοί και ποιητές ταυτόχρονα».
– OSDEETE – 2023, image: Telimage, Paris
– OSDEETE – 2023, image: Telimage, Paris
«Απευθείας με το φως»
Γεννήθηκε το 1890 στη Φιλαδέλφεια της Αμερικής, πρωτότοκος γιος μιας οικογένειας ραφτάδων ρωσοεβραϊκής καταγωγής, και έδειξε ενδιαφέρον για τη ζωγραφική από πολύ μικρή ηλικία. Μεγαλώνοντας, δήλωσε απροθυμία να ασχοληθεί με την οικογενειακή επιχείρηση – ανατρέχοντας, ωστόσο, στο έργο του μπορεί κανείς να παρατηρήσει πώς τα «μανεκέν», οι ραπτομηχανές, οι βελόνες, οι καρφίτσες και τα νήματα είναι σταθερές του αναφορές. Με το εργαστήριο ραπτικής του πατέρα του συνδέεται ενδεχομένως και η αγάπη του για τη μόδα. Η πρώτη του αμειβόμενη εργασία προήλθε από τον χώρο του σχεδίου και της εικονογράφησης, ενώ το 1915 πρωτοεμφανίστηκε στην τέχνη με ζωγραφικά έργα, επηρεασμένα από τον κυβισμό και τον φουτουρισμό. Την ίδια χρονιά απέκτησε μια κάμερα, για να καταγράφει διεξοδικά τα στάδια της δουλειάς του. Από βοηθητικό εργαλείο, ο φωτογραφικός φακός εξελίχθηκε γρήγορα σε κυρίαρχο εκφραστικό μέσο. «Ο Μαν Ρέι αντιμετώπισε εξαρχής τη φωτογραφία ως ένα νέο είδος ζωγραφικής και θέλησε να την προχωρήσει», σημειώνει και η κ. Τσαντσάνογλου.
«Απελευθερώθηκα από το στάσιμο μέσο της ζωγραφικής, τώρα πλέον δουλεύω απευθείας με το φως», έλεγε ο δημιουργός το 1922. Ήταν η περίοδος που είχε εγκατασταθεί στο Παρίσι, στον πυρήνα του μοντερνισμού και της πρωτοπορίας. «Σκοπός του είναι να καταστήσει το φωτογραφικό έργο μοναδικό, απαλλαγμένο δηλαδή από τη δυνατότητα πολλαπλών αντιγράφων. Έτσι δημιουργεί μοναδικές εικόνες χωρίς χρήση φωτογραφικής μηχανής, τοποθετώντας τα αντικείμενα απευθείας σε φωτοευαίσθητο χαρτί και εκτυπώνοντας το γράφημά τους. Οι ραγιογραφίες, όπως ονόμασε τις φωτογραφίες αυτές, ένα λογοπαίγνιο με τη λέξη «ray» (ακτίνα) και το επίθετό του, είναι από τις πιο διάσημες σειρές του, όπως και τα πορτρέτα και οι φωτογραφίσεις μόδας. Εμείς επιλέξαμε, ωστόσο, να φέρουμε τα γυμνά, μια επίσης σημαντική αυτόνομη καλλιτεχνική σειρά, η οποία, μάλιστα, διατρέχει όλο το φάσμα της τέχνης του», εξηγεί η κυρία Τσαντσάνογλου.
– OSDEETE – 2023, image: Telimage, Paris
Τολμηρό;
Τριάντα οκτώ φωτογραφικές εκτυπώσεις των πιο χαρακτηριστικών γυμνών του –ορισμένες από αυτές όχι τόσο γνωστές και προβεβλημένες– μας επιτρέπουν να δούμε τους σταθμούς στην ιστορία της φωτογραφίας του, από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 έως τα τέλη της δεκαετίας του 1940, τη συνεργασία του με γνωστά μοντέλα, καλλιτέχνες/καλλιτέχνιδες – με κάποιες από τις οποίες διατηρούσε και ερωτική σχέση, όπως η Κικί ντε Μονπαρνάς και η Λι Μίλερ, αλλά και προσωπικότητες της εποχής του. «Έχει αξία επίσης το ότι ο Μαν Ρέι χρησιμοποίησε το γυμνό σώμα και τη φωτοσκίαση ως γραφή για μια νέα εικόνα», σχολιάζει η επιμελήτρια. Στο πλαίσιο των πειραματισμών, λοιπόν, έκανε ένα «μανεκέν» ραπτικής να ζωντανέψει, ζωγράφισε πάνω σε γυμνά σώματα, όπως στο εκπληκτικό πορτρέτο της Μέρετ Οπενχάιμ μπροστά από τον τυπογραφικό τροχό, μίλησε για τη σχέση του σώματος με την τέχνη της κίνησης (όπως τονίζεται ιδιαίτερα στα πορτρέτα του χορευτή Λιφάρ), συνδύασε το γυμνό σώμα με την κουλτούρα του ενδύματος και φυσικά μετέτρεψε ένα γυμνό σώμα σε βιολί.
– OSDEETE – 2023, image: Telimage, Paris
Πόσο τολμηρό θεωρούνταν εκείνη την εποχή να φωτογραφίζεις γυμνά; Ο φακός έχει μια σκληρότητα και έναν ρεαλισμό σε σχέση με το ζωγραφικό έργο. Ήταν μια κατεύθυνση αιτιολογημένη από το φιλελεύθερο πλαίσιο της εποχής ή η κοινή γνώμη σκανδαλιζόταν; «Ενώ πρόκειται για αναπαραστατικά και αποκαλυπτικά γυμνά, ο Μαν Ρέι κατορθώνει μέσα από τη θεατρικότητα της εικόνας, την εστίαση και φυσικά, μέσα από την ιδιαίτερη τεχνική των φωτοσκιάσεων, να τα κάνει να υπερβαίνουν την ανθρώπινη σάρκα και να εισέρχονται σε μια άλλη διάσταση που μεταλλάσσει το αντικείμενο και μεταφέρει τον θεατή σε ένα υπερρεαλιστικό σύμπαν», σχολιάζει η κ. Τσαντσάνογλου. Υπενθυμίζει, επίσης, ότι η έννοια του υποσυνείδητου και της κατάστασης πέρα από το πραγματικό, όπως εκφραζόταν από την ψυχανάλυση, βρισκόταν στον πυρήνα του σουρεαλιστικού κινήματος. «Η τέχνη ανατρέχει και επιστρέφει στο υποσυνείδητο και, ως γνωστόν, η ψυχαναλυτική θεωρία δεν απενοχοποιεί απλώς τη σεξουαλικότητα, αλλά και την τοποθετεί στο κέντρο των αναζητήσεων και ιδεών».
Προχωρώντας στον 20ό αιώνα υπήρξαν φωνές (όχι συντηρητικές) που επέκριναν τα γυμνά, καθώς συνέβαλλαν στην αντικειμενοποίηση του γυναικείου σώματος. Η κ. Τσαντσάνογλου δεν συμφωνεί: «Ο Μαν Ρέι συνεργάστηκε για τις φωτογραφίες του με σημαντικές γυναίκες, που πίστευαν ότι η γυναικεία απελευθέρωση περνά μέσα από την απελευθέρωση του σώματος και της σεξουαλικότητας και δέχτηκαν να γίνουν μοντέλα του. Η Κικί ντε Μονπαρνάς, η φωτογράφος Μπέρενις Άμποτ, η φωτογράφος Λι Μίλερ, οι καλλιτέχνιδες Νους Ελιάρ, Μέρετ Οπενχάιμ και άλλες όχι απλώς δεν αντικειμενοποιούν το γυναικείο σώμα τους, αλλά και δηλώνουν μέσα από τις γυμνές φωτογραφίες την εξουσιαστική δύναμη της θηλυκότητας στη νέα εποχή του μοντερνισμού. Με τη γυμνή φωτογράφιση Αφρικανών γυναικών και τραβεστί, ο Μαν Ρέι επιχειρεί, επίσης, ένα άλμα στην απελευθέρωση του σώματος πέρα από φυλετικές και έμφυλες διακρίσεις. Ας μην ξεχνάμε, ακόμη, ότι ο πρωτοπόρος δημιουργός φωτογράφισε και ανδρικά γυμνά, ορισμένα από τα οποία παρουσιάζονται στην έκθεση».
ΙΝFO → Η έκθεση Man Ray: Γυμνά θα διαρκέσει έως τις 07/04/2024 / ΜΟΜus – Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης – Συλλογή Κωστάκη, Κολοκοτρώνη 21, Σταυρούπολη / photobiennale-greece.gr. Με την υποστήριξη του 58ου Φεστιβάλ Δημητρίων / e-dimitria.gr