Η φωτογραφία ήταν πάντα ένα πολιτικό εργαλείο στην υπηρεσία πολιτικής εξουσίας και λαού, μπορεί επίσης να είναι και εργαλείο λαϊκισμού. Από την πρώτη χρήση της –είκοσι σχεδόν χρόνια μετά την εφεύρεσή της (1848)– σε «προεκλογική καμπάνια» για την προεδρία των ΗΠΑ από τον Αβραάμ Λίνκολν έως τη σημερινή ροή της εικόνας από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η οπτικοποίηση της πολιτικής εξουσίας, τόσο με την άνοδο της δημοκρατίας όσο και με την άνοδο του λαϊκισμού, αποτελεί σύνθετο ζήτημα, με τις λαϊκές μάζες να παραμένουν απροσδιόριστες μέσα σε αμφισβητούμενες μορφές αναπαράστασης.
Το πολύπλοκο θέμα του λαϊκισμού, σε μια εποχή κατά την οποία οι άνθρωποι καταναλώνουν εικόνες, προσεγγίζει η κεντρική έκθεση της φετινής Thessaloniki PhotoΒiennale, που διοργανώνει το Μουσείο Φωτογραφίας MOMus. «Το φάντασμα του λαού», όπως είναι ο τίτλος του, πλανάται μέσα από φωτογραφίες και βίντεο 26 φωτογράφων και καλλιτεχνικών ομάδων από διάφορες χώρες.
«Ο ακριβής ορισμός του λαϊκισμού είναι δύσκολο να δοθεί, καθώς οι περισσότεροι πολιτικοί θεωρητικοί πιστεύουν ότι υπερβαίνει την κλασική διαίρεση Αριστεράς – Δεξιάς, αλλά και τη διάκριση μεταξύ μαζικής λαϊκής συμμετοχής και αυταρχικής διακυβέρνησης», σημειώνει ο επιμελητής της έκθεσης, ιστορικός της τέχνης, φωτογράφος, συγγραφέας και καθηγητής Τζούλιαν Στάλαμπρας. Αυτός ο περίπλοκος και αόριστος όρος, για τον Βρετανό επιμελητή, «γίνεται ακόμη πιο δύσκολα απτός, αν λάβουμε υπόψη το πόσο διαφέρει η έννοια που αποδίδεται με την ελληνική (βρίσκεται εγγύτερα σ’ αυτό που στα αγγλικά αποδίδει η λέξη “δημαγωγία”) και την αγγλική λέξη όπου μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για τις δύο έννοιες».
Αν και κατά την άποψή του «καμία έκθεση δεν θα φιλοδοξούσε να διευθετήσει τόσο σύνθετα ζητήματα ορισμού», η καλλιτεχνική διερεύνηση στην παρούσα παραγωγή προσεγγίζει τις δυσδιάκριτες έννοιες του «λαού» και του λαϊκισμού, εστιάζει σε διαφορετικές μορφές του –τεκμηριωτική, επιτελεστική, σατιρική, εννοιολογική– και θέτει ερωτήματα. Για μερικά από αυτά ζητήσαμε απαντήσεις από τον Τζούλιαν Στάλαμπρας.
Μπορεί ο λαϊκισμός να αποτυπωθεί οπτικά; «Το οπτικό στοιχείο είναι ζωτικής σημασίας για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο πολιτικός λαϊκισμός – είτε πρόκειται για τη στάση, το ντύσιμο και τις χειρονομίες ενός ηγέτη σε μια φωτογράφιση είτε για τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι μεταφέρουν τις απόψεις τους σε μια διαμαρτυρία. Η συνεχής διαδικασία δημιουργίας εικόνων είναι απαραίτητη για τη διατήρηση των λαϊκιστικών κινημάτων. Ο λαϊκισμός πιθανώς να μην μπορεί να αποτυπωθεί επαρκώς μόνο με εικόνες, αλλά οι εξερευνήσεις των καλλιτεχνών σχετικά με την οπτική του φύση είναι το “κλειδί” για την κατανόησή του και για να δράσουμε ώστε να τον αλλάξουμε».
– Ποια είναι η διαφορά μεταξύ της οπτικοποίησης της πολιτικής εξουσίας και του λαού;
– Το ιδεώδες πολλών πολιτικών είναι να ευθυγραμμιστούν τα δύο ή τουλάχιστον να φαίνεται ότι ευθυγραμμίζονται. Η αυταρχική εξουσία εκπροσωπείται εύκολα στη μορφή του μονάρχη ή του τυράννου, αλλά είναι πολύ πιο δύσκολο να βρεθεί μια πειστική αναπαράσταση της δημοκρατικής πολιτικής εξουσίας ως φορέα της βούλησης του λαού. Ακόμη περισσότερο όταν η εξουσία αυτή εξυπηρετεί εντελώς άλλα συμφέροντα. Ενα μέρος της έκθεσης εξετάζει την κρίση της κυρίαρχης δημοκρατικής πολιτικής – για παράδειγμα στις τηλεοπτικές εικόνες του Μπόρις Μιχαΐλοφ που δείχνουν πολιτικούς να μιλούν. Eνα άλλο μέρος σατιρίζει τον τρόπο με τον οποίο οι λαϊκιστές πολιτικοί προσπαθούν να γίνουν αυτό το περίεργο μείγμα εξαιρετικού και συνηθισμένου, ενσαρκώνοντας τον λαό και όντας ταυτόχρονα κατά κάποιον τρόπο υπεράνω του. Σκεφτείτε τον Τραμπ, τον Μπερλουσκόνι και τον Μόντι, ανάμεσα σε πολλά παραδείγματα.
– Δεδομένης της ασαφούς έννοιας του λαϊκισμού, πόσο επικίνδυνη μπορεί να είναι μια οπτική αναπαράσταση ή πόσο ωφέλιμη;
Ο λαϊκισμός, πιθανώς να μην μπορεί να αποτυπωθεί επαρκώς μόνον με εικόνες, αλλά οι εξερευνήσεις των καλλιτεχνών είναι το «κλειδί» για την κατανόησή του.
– Oλοι γνωρίζουμε επικίνδυνες εικόνες που λειτουργούν περιγράφοντας έναν λαό και ορίζοντας τους άλλους ως εχθρούς και παρείσακτους. Οι εικόνες χρησιμοποιούνται τακτικά για τη διάδοση του μίσους στη δεξιά τηλεόραση, στις εφημερίδες και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Υπάρχουν όμως και λαϊκιστικά κινήματα που δρουν για την οικοδόμηση αλληλεγγύης και την επέκταση της δημοκρατίας. Φωτογραφίες διαμαρτυρίας στην έκθεση από στρατευμένους καλλιτέχνες συνδέονται στενά με τους διαδηλωτές. Δουλεύοντας σε πολύ επικίνδυνες συνθήκες, δείχνουν ανθρώπους να διεκδικούν τα δικαιώματά τους και ταυτόχρονα τη δημιουργικότητα της διαφωνίας τους. Eτσι, η Κίμπερλι ντε λα Κρουζ εργάζεται με εκείνους που διαμαρτύρονται για τον πόλεμο κατά των ναρκωτικών στις Φιλιππίνες, η Ανα Καρολίνα Φερνάντες καταγράφει την κουλτούρα διαμαρτυρίας στον Μπολσονάρο στη Βραζιλία και η Πράνθα Σινχ δείχνει πορτρέτα γυναικών που καταλαμβάνουν έναν αυτοκινητόδρομο για να αντιταχθούν στους νόμους του Μόντι που εισάγουν διακρίσεις. Αυτές είναι επικίνδυνες εικόνες για τις εξουσίες εναντίον των οποίων δρουν – και επικίνδυνες για τους δημιουργούς τους, δεδομένης της δυσανεξίας αυτών των καθεστώτων απέναντι στην αντιπολίτευση.
– Μπορεί να διακριθεί το αληθές από το ψευδές, το αυθεντικό από το σκηνοθετημένο που υπηρετεί συμφέροντα και εξυπηρετεί τις δημόσιες σχέσεις;
– Σπανίως οι εικόνες διατυπώνουν δηλώσεις με τον τρόπο που κάνουν οι προτάσεις, σπάνια μπορούμε να πούμε ότι είναι απλώς αληθινές ή ψευδείς. Φυσικά μπορούν να σχεδιαστούν και να διαμορφωθούν ώστε να εξυπηρετήσουν την αλήθεια ή το ψέμα. Οι εικόνες είναι ζωτικής σημασίας για τη θεατρικότητα της πολιτικής, η οποία είναι συχνά απόπειρα κατασκευής μιας πραγματικότητας μέσω λόγου και πράξεων. Ετσι, όταν η αυταρχική λαϊκίστρια Μάργκαρετ Θάτσερ δήλωνε ότι «δεν υπάρχει εναλλακτική λύση», αυτό που είπε ήταν ψέμα, αλλά και μια προσπάθεια να το καταστήσει αληθές. Η οπτική πτυχή αυτής της παράστασης συχνά έχει συμβατικό χαρακτήρα, τον οποίο η Μπάνι Αμπίντι χαρτογραφεί στο κολάζ της, «Οι καθησυχαστικές χειρονομίες των μεγάλων ανδρών, των μικρών ανδρών, όλων των ανδρών». Η πολιτική, υπονοεί η ίδια, είναι χειριστική με περισσότερες από μία έννοιες.
– Πόσο έχει αλλάξει η οπτική απεικόνιση «λαού» και εξουσίας μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης;
– Κάποτε το Διαδίκτυο υποσχόταν ότι θα έσπαγε τα μονοπώλια των μέσων ενημέρωσης, τα οποία κυριαρχούνταν από τις μεγάλες επιχειρήσεις και τις συντηρητικές ελίτ. Αρχικά τα κατάφερε και πολλές διαφορετικές φωνές επωφελήθηκαν. Η εξέλιξη των μονοπωλίων των μέσων κοινωνικής δικτύωσης άλλαξε τον χαρακτήρα του ελέγχου: επιδιώκουν λιγότερο να ρυθμίσουν τι λένε οι άνθρωποι παρά να τους ωθήσουν προς ένα εθιστικό επίπεδο εμπλοκής, που θα αποφέρει όσο το δυνατόν περισσότερα κέρδη. Ετσι, χρησιμοποιούν τους αλγορίθμους τους για να προωθήσουν αυτό που κεντρίζει περισσότερο τους ανθρώπους – ζητήματα ταυτότητας, πολιτισμικούς πολέμους, δυσαρέσκεια, μίσος και θεωρίες συνωμοσίας. Περισσότερο ωφελημένες ήταν οι ακροδεξιές απόψεις. Με μεγάλη καθυστέρηση το παλαιό κατεστημένο αντιλήφθηκε την απειλή που όλα αυτά αντιπροσωπεύουν για τον γάμο καπιταλισμού και δημοκρατίας.
– Πώς αποτυπώνουν την έννοια του λαϊκισμού οι καλλιτέχνες που επιλέξατε;
– Πέντε τρόποι κυριαρχούν: οι εικόνες διαμαρτυρίας με τις οποίες ο λαός μπορεί να συσπειρωθεί σε πράξεις διαφωνίας, η σάτιρα των λαϊκιστών ηγετών, π.χ στο έργο του Ντάνιελ Μάιριτ, ο οποίος επινόησε για φωτογράφιση έναν λαϊκιστή ηγέτη. Κάποιοι καλλιτέχνες καταγράφουν τις ζωές διαφόρων ανθρώπων που έχουν τεθεί εκτός της κατηγορίας του «λαού» (π.χ., το αξιοσημείωτο έργο του Πάολο Πελεγκρίν για μια οικογένεια Ρομά που ζει στη Ρώμη) ή εκείνων που θέτουν τους εαυτούς τους εκτός, επιδεικνύοντας τον πλούτο και τα προνόμιά τους, όπως στο έργο της Λόρεν Γκρίνφιλντ και του Ντάγκι Ουάλας. Επιπλέον, καλλιτέχνες περιγράφουν τους οπαδούς του αυταρχικού λαϊκισμού και τις συνθήκες στις οποίες αυτός αναπτύσσεται. Ο Σίνα Νασέρι το κάνει αυτό για τις ΗΠΑ και ο Κρίστιαν Λουτζ για την Ευρώπη. Τέλος, υπάρχει και πιο εννοιολογική δουλειά, που αναδεικνύει υπαινικτικά την πολιτική εκπροσώπηση, όπως οι Στέφανος Τσιβόπουλος, Βαγγέλης Βλάχος και Κάρεϊ Γιανγκ. Πιστεύω ότι όλοι οι καλλιτέχνες στην έκθεση επιδιώκουν να κάνουν τη διαφορά στον κόσμο. Θα ήταν υπερβολικό να ισχυριστεί κανείς ότι οι φωτογραφίες αποτελούν τα κυρίαρχα μέσα για να στραφεί η έρευνα προς μια δημοκρατική κατεύθυνση, αλλά είναι ένας αποδεδειγμένος και σημαντικός τρόπος.
«Το φάντασμα του λαού» εγκαινιάζεται στις 20 Οκτωβρίου, Μουσείο Φωτογραφίας και Κέντρο Πειραματικών Τεχνών του MOMus (Λιμάνι Α προβλήτα, Θεσσαλονίκη). Διάρκεια έως 11.2.2024.
