«Γεννήθηκα στο χωράφι. Με τη γεωργία άρχισα να ασχολούμαι ήδη από παιδάκι», λέει ο Κώστας Κράββας σε ένα διάλειμμα από τις αγροτικές εργασίες στις καλλιέργειες ρυζιού στη Χαλάστρα. Στον ουρανό του νομού Θεσσαλονίκης πετούν drones, όσο οι θεριζοαλωνιστικές μηχανές συλλέγουν πολύτιμες πληροφορίες με μικροαισθητήρες από τα χωράφια. Ο 50χρονος γεωργός δεν είναι η πιο συνηθισμένη περίπτωση αγρότη.
Αν φαντάζεστε κάποιον που φοράει τα ρούχα εργασίας και πιάνει την τσάπα με το πρώτο φως της ημέρας, κάνετε λάθος· εκείνος ελέγχει τα 1.300 στρέμματα της ιδιοκτησίας του μέσα από ένα λάπτοπ. Τα πράγματα βέβαια δεν ήταν πάντα έτσι, αφού, όπως λέει, «έχω κάνει όλες τις δουλειές του αγρού: από απλός βοηθός μέχρι οδηγός τρακτέρ». Σήμερα, στηρίζεται σε σύνθετους αλγόριθμους που κάνουν τη ζωή πιο εύκολη και τη γη του πιο αποδοτική.
Το 2016, ο κ. Κράββας πήρε μια γενναία απόφαση αφήνοντας πίσω του αιώνες παράδοσης και εμπειρικής γνώσης. Επέλεξε τη γεωργία ακριβείας, με σκοπό να εκσυγχρονίσει τις καλλιέργειες του πατέρα και του θείου του. Τότε, αυτή ήταν ακόμα ένα πολύ καινούργιο κόνσεπτ στην Ελλάδα και ως εκ τούτου υπήρχε τεράστιο ρίσκο. «Το πρώτο και βασικότερο ήταν ότι χρειαζόταν μια πολύ μεγάλη αλλαγή στη νοοτροπία· στον τρόπο που δουλεύουν τα πράγματα, στον τρόπο που μάθαμε από τους γονείς και τους παππούδες μας», αναφέρει χαρακτηριστικά, ενώ τσεκάρει κάποιες μετρήσεις στο λάπτοπ του. Η πρώτη χρονιά ήταν τρομερά δύσκολη, το 2017 όμως η επιτυχία τού χτύπησε την πόρτα.
Η αλήθεια είναι οι πιο πολλοί από εμάς δεν γνωρίζουμε τι είναι η γεωργία ακριβείας. «Αν μπορούσα να κάνω έναν παραλληλισμό, είναι σαν να έχεις ένα γραφείο όπου οι γραμματείς δουλεύουν με γραφομηχανές και ξαφνικά τους δίνεις τη δυνατότητα να εργαστούν με υπολογιστές», εξηγεί ο 50χρονος αγρότης. Σε κάθε περίπτωση, οι εικόνες από τα χωράφια του 21ου αιώνα, τα στατιστικά και το όλο κόνσεπτ μοιάζουν τουλάχιστον εντυπωσιακά. Αρκεί, βέβαια, να καταλάβεις τι είναι.
Τα βασικά χαρακτηριστικά
«Γεωργία ακριβείας είναι η γεωργία των δεδομένων με τρεις βασικούς πυλώνες: την άρδευση, τη λίπανση και τη φυτοπροστασία», λέει ο Σπύρος Μουρελάτος, πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της Οικοανάπτυξης. «Δεν είναι απόλυτα ακριβές αυτό», συμπληρώνει ευγενικά ο Χρήστος Καρυδάς, γεωπόνος και διευθυντής του τμήματος γεωργίας ακριβείας της εν λόγω εταιρείας περιβαλλοντικών εφαρμογών. «Υπάρχει η ψηφιακή γεωργία, υπάρχει η ευφυής γεωργία (smart farming) και υπάρχει και η γεωργία ακριβείας. Στην τελευταία αυτό που πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας είναι η παραλλακτικότητα εντός του αγρού, έτσι ώστε να βελτιωθεί η παραγωγή, να μειωθεί το κόστος και να εξορθολογιστεί η παραγωγή».
Στην ομαδική τηλεφωνική συνομιλία μας μαθαίνω ότι υπάρχουν θεριζοαλωνιστικές μηχανές εξοπλισμένες με yield mappers (χαρτογράφοι απόδοσης) που καταγράφουν την απόδοση της καλλιέργειας σε όλο το χωράφι. «Υπάρχουν καλλιέργειες όπου κάποια στρέμματα αποδίδουν 500 κιλά και άλλα έναν τόνο. Προφανώς, ο στόχος είναι να αυξήσουν τα πρώτα την απόδοσή τους, πλησιάζοντας τα 1.000 κιλά», αναφέρει πιο συγκεκριμένα ο κ. Μουρελάτος.
«Χωρίς αυτές τις τεχνολογίες, η γεωργία είναι περισσότερο τέχνη παρά επιστήμη», λέει ο γεωπόνος Μίλτος Ιατρού.
Όταν η Οικοανάπτυξη ξεκίνησε να συνεργάζεται με Έλληνες αγρότες, πολλοί από αυτούς δεν είχαν καν email. Με υπομονή, επιμονή και θετικά αποτελέσματα έστησε μια σχέση εμπιστοσύνης με καλλιεργητές όπως ο Κώστας Κράββας. «Βελτιώνουμε τον αλγόριθμο που έχουμε φτιάξει εδώ και επτά χρόνια», αναφέρει ο διευθύνων σύμβουλός της, τονίζοντας παράλληλα ότι η γεωργία ακριβείας στηρίζεται και ευνοείται από τα μεγάλα δεδομένα (big data). «Η βασική και πλέον απαραίτητη τεχνολογία στη γεωργία ακριβείας είναι το GPS», έρχεται να προσθέσει ο κ. Καρυδάς, αφού, σε αντίθεση με ό,τι πίστευα, τα drones δεν χρησιμοποιούνται τόσο για καταγραφή δεδομένων, όσο για ψεκασμούς. Οι εδαφολογικοί χάρτες καταρτίζονται μέσα από δορυφορικές εικόνες, τραβηγμένες χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, μια ανάσα από τα αστέρια.
Γιατί όμως να επιλέξει ένας αγρότης αυτόν τον νέο, καινοτόμο, αλλά άγνωστο εν πολλοίς ακόμα δρόμο; «Οι αποφάσεις που λαμβάνονται από τους αγρότες είναι πολύ καλύτερες με τη γεωργία ακριβείας. Μπορούμε να κάνουμε πράγματα τα οποία δεν είχαμε τη δυνατότητα να εφαρμόσουμε πιο πριν. Χωρίς αυτές τις τεχνολογίες, η συγκεκριμένη δουλειά είναι περισσότερο τέχνη παρά επιστήμη», υποστηρίζει ο Μίλτος Ιατρού, γεωπόνος – εδαφολόγος στο Ινστιτούτο Εδαφοϋδατικών Πόρων του ΕΛΓΟ «Δήμητρα».
«Για να φέρω ένα παράδειγμα που διάβασα πρόσφατα σε μια δημοσίευση: αφού ψεκαστούν τα φύλλα μιας καλλιέργειας, οι φωτογραφίες που τράβηξε ένα drone κατά την πτήση του δείχνουν πόσο ψεκαστικό υγρό υπάρχει πάνω τους. Έτσι, οι αγρότες είναι σε θέση να γνωρίζουν αν πρέπει να επαναλάβουν τον ψεκασμό ή όχι». Τελικά, όπως όλα δείχνουν, αρκεί ένα στικάκι για να κάνει τη δουλειά του ένας γεωργός σήμερα: το συνδέει στο τάμπλετ του τρακτέρ και αφήνει τα δεδομένα να «τρέξουν». Υπάρχει κάποια σημαντική σημείωση; Ναι, τα συγκεκριμένα υπερσύγχρονα τρακτέρ μπορεί να κοστίζουν ακόμα και 300 χιλιάδες (!) ευρώ.
Η νέα πραγματικότητα
Οι καλλιέργειες ρυζιού στη Χαλάστρα απλώνονται μέχρι εκεί που πιάνει το μάτι. «Ίσως μιλάμε για τη μεγαλύτερη “αποικία” γεωργίας ακριβείας στη χώρα. Οι περισσότεροι νέοι επαγγελματίες αγρότες της περιοχής εφαρμόζουν πτυχές της – όπως, για παράδειγμα, δορυφορικές πλοηγήσεις και ψεκασμούς με drone», αναφέρει ο Κώστας Κράββας. Τα ηλιοβασιλέματα στην περιοχή είναι εντυπωσιακά, καθώς δεν υπάρχει κανένας ορεινός όγκος κοντά για να κρύψει τον ορίζοντα.
Ο κύκλος της ημέρας, όμως, δεν είναι τόσο σημαντικός όσο είναι στη συμβατική γεωργία. «Η δουλειά του αγρότη ξεκινούσε όταν ανέβαινε στο τρακτέρ. Με τη γεωργία ακριβείας, όταν ανέβεις στο τρακτέρ, έχουν ήδη όλα τελειώσει· έχεις πάρει δείγματα, έχεις τους χάρτες σου, έχεις ήδη μελετήσει τι πρέπει να κάνεις. Τα ειδικά μηχανήματα αποσυνδέουν τη δουλειά από το φως της ημέρας και την ορατή διαχείριση, αφού είναι όλα προγραμματιζόμενα και λειτουργούν με αυτόματο τρόπο. Η δουλειά δεν ξεκινά με την ανατολή του ήλιου, αλλά πολλούς μήνες πριν».
Μερικά χιλιόμετρα μακριά από τα χωράφια του Κώστα Κράββα βρίσκεται ο Άγιος Αθανάσιος, η μεγαλύτερη προσφυγική κωμόπολη της Θεσσαλονίκης. Εκεί συναντάμε τον Παναγιώτη Γκούτα, γραμματέα του τοπικού αγροτικού συνεταιρισμού, ο οποίος καταπιάστηκε με τη γεωργία ακριβείας ώστε να βρει κίνητρο ο γιος του –που σπουδάζει γεωπόνος στο ΑΠΘ– να ασχοληθεί με τα χωράφια. «Οι γνώσεις μου είναι γεωπονικές, το ψωμί μου όμως είναι “αγροτικό”», λέει αστειευόμενος.
Ο ίδιος πρόλαβε τις «χρυσές» εποχές της ελληνικής γεωργίας στις αρχές των ’90s. Εκείνη την περίοδο έβγαζε την ετήσια αμοιβή του γεωπόνου μέσα σε τρεις μήνες δουλειάς ως γεωργός. Σήμερα, όμως, τα πράγματα δεν είναι τόσο ρόδινα. «Ο Άγιος Αθανάσιος έχει μικρό κλήρο, καθώς είναι προσφυγικό μέρος. Καλλιεργούμε μεγάλες εκτάσεις τις οποίες και νοικιάζουμε με αρκετά υψηλό αντίτιμο. Είμαστε, λοιπόν, αναγκασμένοι να ρίχνουμε το βάρος μας στην τεχνολογία για να έχουμε μεγάλες αποδόσεις. Είναι ζωτικής σημασίας για μας».
Ο 55χρονος γεωργός μού εξηγεί πώς χρησιμοποιούν τα drones για φυτοπροστασία και άλλα ειδικά μηχανήματα στη λίπανση, αλλά και πώς παίρνουν πληροφορίες για κάθε τετραγωνικό γης μέσα από τον αλγόριθμο. Λίγο πριν, με έχει μπερδέψει με την αργκό των γεωργών, καθώς η αναφορά στη «νέα κομπίνα» που έχουν αγοράσει με πιάνει εντελώς αδιάβαστο. Μαθαίνω, λοιπόν, ότι πρόκειται για τη θεριζοαλωνιστική μηχανή. Όπως, επίσης, μαθαίνω ότι οι επενδύσεις που χρειάζονται γι’ αυτό το είδος γεωργίας μόνο αμελητέες δεν είναι. «Τίποτα δεν είναι δωρεάν και τίποτα δεν έχει αξία αν δεν το πληρώσεις», λέει με νόημα ο κ. Γκούτας.
Οι νέες τεχνολογίες και οι καινοτόμες μέθοδοι έχουν, όπως είναι λογικό, κόστος. Στη Χαλάστρα, μεγάλο μέρος των αγροτών φαίνεται να έχει πειστεί γι’ αυτές, στην υπόλοιπη όμως Ελλάδα η γεωργία ακριβείας αποτελεί ένα πολύ μικρό ποσοστό της όλης παραγωγικής διαδικασίας, παρότι μπορεί να εφαρμοστεί και σε μικρής έκτασης καλλιέργειες (όπως για παράδειγμα στη λαχανοκομία). Το καινούργιο όμως πάντα τρομάζει, ιδιαίτερα όταν δεν είναι εύκολο και φθηνό.
Ιστορίες αγροτικής επιτυχίας
O Κώστας Κράββας επένδυσε γύρω στο 1 εκατ. ευρώ για να βάλει τα χωράφια του στις ράγες της γεωργίας ακριβείας και να αγοράσει καινούργια μηχανήματα ή «σίδερα», όπως τα φωνάζουν περιπαικτικά οι αγρότες. «Η αλλαγή έγινε απότομα στη δική μου περίπτωση. Άλλαξα τα πάντα σε έναν χρόνο: νέα τεχνογνωσία, νέα μηχανήματα, νέοι υπάλληλοι». Τον ρωτάω αν ήταν δύσκολο για εκείνον να αντικαταστήσει ανθρώπους με τους οποίους δούλευε για πάρα πολλά χρόνια ο πατέρας του. Η απάντηση είναι ότι δεν γινόταν αλλιώς, αφού και οι ίδιοι δεν είχαν καμία διάθεση να αλλάξουν τον τρόπο δουλειάς που είχαν μάθει, πριν συμπληρώσει ότι βρήκαν αμέσως δουλειά, μια και οι έμπειροι εργάτες γης είναι περιζήτητοι. «Όλο αυτό είχε μεγάλο ρίσκο. Η πρώτη χρονιά ήταν μια δύσκολη χρονιά. Είχαν αλλάξει τα πάντα· το μόνο κοινό με πριν ήταν ότι σπέρναμε ρύζι».
Τη δεύτερη χρονιά, το 2017, ο Κώστας Κράββας και οι συνεργάτες του είδαν μείωση του κόστους καλλιέργειας κατά περίπου 20%, καθώς και αύξηση της απόδοσης του ρυζιού κατά 16% σε σχέση με τον μέσο όρο της δεκαετίας. «Ποτέ δεν πήγαμε στα επίπεδα της συμβατικής γεωργίας από εκείνη τη μέρα μέχρι σήμερα», δηλώνει χαρακτηριστικά.
Κάπως έτσι, ο 50χρονος γεωργός με σπουδές στην Οικονομία της Γεωργίας στην Καλιφόρνια των ΗΠΑ βρέθηκε καλεσμένος στις Βρυξέλλες για να παρουσιάσει τη δουλειά ως case study. Ήταν μόλις ένας από τους τρεις αγρότες που προσκλήθηκαν από όλη την Ευρώπη.
«Ο πατέρας μου καλλιεργούσε 70 με 80 στρέμματα τη δεκαετία του 1980 και σχεδόν όλες οι δουλειές ήταν ακόμα χειρωνακτικές – η ζιζανοκτονία γινόταν με την τσάπα, το μάζεμα της ντομάτας γινόταν με τα χέρια», αναφέρει ο Παναγιώτης Γκούτας, συμπληρώνοντας όμως ότι το κοστολόγιο ήταν τότε χαμηλό. Περιμένω να ολοκληρώσει τη φράση του αναφέροντας πόσο πιο ευνοϊκά είναι τα πράγματα σήμερα. Τελικά, βρίσκομαι αντιμέτωπος με μια έκπληξη. «Κατάφερε έτσι να σπουδάσει δύο παιδιά, να τους φτιάξει από ένα σπίτι και να αγοράσει και χωράφια για τα εγγόνια του. Σήμερα, εμείς καλλιεργούμε 1.300 στρέμματα και οι ανάγκες χειρωνακτικής εργασίας είναι ελάχιστες. Παρ’ όλα αυτά, τα οικονομικά μας είναι πολύ πιο ζορισμένα».
Για τον Κώστα Κράββα, η γεωργία ακριβείας αποτελεί μια ιστορία επιτυχίας. Για τον Παναγιώτη Γκούτα, μια ιστορία επιβίωσης κάτω από δύσκολες συνθήκες. Το μόνο σίγουρο είναι ότι και οι δύο ευνοούνται από την επιλογή που έκαναν. Απλώς, ο 55χρονος αγρότης από τον Άγιο Αθανάσιο μου εκμυστηρεύεται ότι για καθαρά πρακτικούς λόγους μάλλον μετάνιωσε που δεν ακολούθησε το επάγγελμα του γεωπόνου. Έκανε όμως αυτό που έλεγε η καρδιά του. «Είμαστε μαθημένοι στο “έξω”, στο ρίσκο, στο κυνήγι του καιρού. Μας αρέσει, τελικά, αυτή η ζωή».
Παγίδες και παρανοήσεις
Συνήθως, όταν ακούμε τη λέξη «καινοτομία», έρχεται στο μυαλό μας κάποιο υπερσύγχρονο γκάτζετ ή μια φουτουριστική πόλη από γυαλί ή ένα ανθρωπόμορφο ρομπότ. Τίποτε από όλα αυτά όμως δεν μπορεί να υπάρξει, αν οι άνθρωποι δεν φάνε πρώτα ένα πιάτο φαγητό. Είμαστε ακόμα δεμένοι με τη γη, με το χώμα. Στον 21ο αιώνα, οι διατροφικές ανάγκες του παγκόσμιου (υπερ)πληθυσμού είναι πραγματικά υπέρογκες. Καλώς ή κακώς, οι τροφές μας δεν είναι ακόμα συνθετικές. Το χωράφι παραμένει η πηγή ενέργειας της ανθρωπότητας.
Μπορεί, λοιπόν, η γεωργία ακριβείας να μας λύσει όλα τα προβλήματα; Θα μπορούσε αν ήταν ένα μαγικό ραβδί – αλλά δεν είναι. «Μπορούν να πάνε πολλά πράγματα στραβά, ιδιαίτερα στο λογισμικό, το οποίο έρχεται από το εξωτερικό», αναφέρει ο Κώστας Κράββας, ενώ ο Παναγιώτης Γκούτας θυμάται μια φορά που «από λάθος στοιχεία, έτυχε να ρίχνουμε περισσότερο λίπασμα στο πλούσιο έδαφος αντί στο φτωχό».
Αυτά είναι πράγματα που συμβαίνουν και στα πιο καλοδουλεμένα πρότζεκτ. Πέρα από τα περιστασιακά λάθη και τις αστοχίες υλικού, εκείνο που κάνει πραγματικό κακό είναι η υπερβολή. Όπως μου τόνισε ο κ. Μουρελάτος της Οικοανάπτυξης, η γεωργία ακριβείας οφείλει να έχει και έναν επιπλέον στόχο: να μην εξαντλεί το έδαφος στο οποίο εφαρμόζεται. Πόσο εύκολα, όμως, πείθεται για κάτι τέτοιο ένας αγρότης που νιώθει ότι ανακάλυψε τη χήνα με τα χρυσά αυγά;
Καλώς ή κακώς, οι τροφές μας δεν είναι ακόμα συνθετικές. Το χωράφι παραμένει η πηγή ενέργειας της ανθρωπότητας.
Αντίστοιχα, τα στελέχη της εταιρείας έχουν βρεθεί αντιμέτωπα περισσότερες από μία φορές με επαγγελματίες που ακολουθούν «στο περίπου» τη γεωργία ακριβείας ή αξιοποιούν ελάχιστες από τις δυνατότητες τις οποίες τους δίνουν τα μηχανήματα και οι αλγόριθμοι. «Το να πάρει ένας γεωργός ένα drone και να ψεκάσει ομοιόμορφα το χωράφι του δεν είναι γεωργία ακριβείας, είναι ψηφιακή γεωργία. Η απόσταση μεταξύ τους, όπως καταλαβαίνετε, είναι τεράστια», σημειώνει με νόημα ο Χρήστος Καρυδάς της Οικοανάπτυξης.
Η επόμενη μέρα
Πριν λίγο καιρό, δόθηκε άδεια για να πετάξει στον αμερικανικό ουρανό ένα νέο drone, με δυνατότητα να ψεκάζει 2.400 (!) στρέμματα την ώρα. Διαβάζοντας την είδηση, στο μυαλό μου ήρθε η σκηνή από το Interstellar του Κρίστοφερ Νόλαν, όπου ο Μάθιου Μακόναχι κυνηγά ένα μη επανδρωμένο αεροπλάνο μέσα στα καλαμποκοχώραφα. Δεν ξέρω γιατί το σκέφτηκα. Ίσως επειδή συνδυάζει την «πρωτόγονη» γεωργία με την υπερσύγχρονη τεχνολογία με έναν ιδιαίτερα συμβολικό τρόπο.
Επίσης, δεν έχει περάσει πολύς καιρός από την εξαγορά της Augmenta, ελληνικής εταιρείας που ασχολείται με τη γεωργία ακριβείας, από πολυεθνικό κολοσσό έναντι 110 εκατ. δολαρίων. Όπως είναι φανερό, οι εξελίξεις τρέχουν. Την ίδια στιγμή, βέβαια, το ποσοστό των ελληνικών καλλιεργειών όπου εφαρμόζεται γεωργία ακριβείας είναι πολύ μικρό. Περιοχές όπως η Χαλάστρα αποτελούν μάλλον εξαίρεση.
Στη Θεσσαλία, αντίστοιχα, η μέθοδος είναι γνωστή αλλά δεν έχει αγκαλιαστεί πλήρως. Μετά τις βιβλικές καταστροφές όμως που υπέστη ο κάμπος, εγείρεται το ερώτημα: Πώς θα επανέλθει μια κάποια κανονικότητα; «Η γεωργία ακριβείας θα μπορούσε να βοηθήσει επικουρικά», μου λέει ο Βασίλης Παπακωνσταντίνου, γεωπόνος από τη Λάρισα, που δραστηριοποιείται στον τομέα και εργάζεται στη Pharmacon.
«Το ίζημα έχει καταστήσει κάποια χωράφια πιο γόνιμα, ενώ κάποια άλλα τα έχει σχεδόν αχρηστεύσει. Πρώτα από όλα πρέπει να καταγραφούν οι ζημιές – σε κάποια σημεία έχουν εμφανιστεί ακόμα και χαράδρες. Οι αγρότες θα αντικρίσουν ένα εντελώς καινούργιο χωράφι σε σχέση με το παλιό. Εδώ έρχεται η γεωργία ακριβείας: μέσα από εδαφολογικές αναλύσεις μπορεί να βοηθήσει τους αγρότες με τη νέα πραγματικότητα» τονίζει ο 44χρονος γεωπόνος.
Ο κόσμος αλλάζει, το κλίμα αλλάζει, οι διατροφικές ανάγκες είναι υπερπολλαπλάσιες, ενώ οι φυσικές καταστροφές δείχνουν όλο και πιο συχνά τα δόντια τους. Ίσως, λοιπόν, η γεωργία ακριβείας να μπορούσε να βοηθήσει τη βαριά πληγωμένη Θεσσαλία και να αποτελέσει επιταχυντή για την ελληνική αγροτική παραγωγή, από τον Έβρο μέχρι την Κρήτη. Σε κάθε περίπτωση, ο θαυμαστός καινούργιος κόσμος που ξημερώνει χρειάζεται νέες και πιο έξυπνες λύσεις – από το γραφείο μέχρι το χωράφι.•