Γυναίκες που καταφεύγουν σε ψέματα, γυναίκες κυνικές, που κατηγορούν άλλες γυναίκες για τα προβλήματα στον γάμο τους, που «φορτώνουν» τη μάνα τους με ενοχές, που πασχίζουν να βρουν το δίκιο τους. Οι ηρωίδες της Ρουμένα Μπουζάροφσκα από τη συλλογή διηγημάτων Ο άντρας μου (εκδ. Gutenberg) μοιάζουν συχνά γελοίες, υπερβολικές. Γελάς με τα καμώματά τους, παίρνεις βέβαια αποστάσεις από τις πράξεις και τα λόγια τους, παρ’ όλα αυτά, όμως, τα δράματά τους σε «τσιμπάνε» γιατί ξέρεις πως και εσύ μεγάλωσες δίπλα σε τέτοιες γυναίκες, τις συναντάς κάθε μέρα και σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό είσαι μία από αυτές. «Ήθελα να γράψω για γυναίκες κανονικές», έλεγε πέρυσι στο «Κ» η συγγραφέας. «Αυτές οι γυναίκες είναι φυσιολογικές με το να μην είναι τέλειες. Ήθελα να “κανονικοποιήσω” τις φωνές τους».
Η θεατρική μεταφορά των διηγημάτων, σε σκηνοθεσία Μαρίας Μαγκανάρη, σε φέρνει αντιμέτωπη με τη δική σου ζωή και τις γυναίκες που σε καθόρισαν. Η σκηνογραφία με τις φορμάικες, τα εμαγέ σκεύη και τα πολύχρωμα τάπερ της Tupperware σε ξεγελάει ότι αυτές οι αφηγήσεις αφορούν ένα μακρινό παρελθόν. Ο κόσμος έχει προχωρήσει, σκέφτεσαι, και μετά ακούς τις ηθοποιούς, την Αμαλία Καβάλη και τη Μαρία Σκουλά, μαζί με τη Μαρία Μαγκανάρη, να αφηγούνται ιστορίες που δεν μπορείς να τοποθετήσεις χρονικά, ιστορίες που μοιάζουν με μια ιστορία, με μια ζωή με τις πολλές παραλλαγές της. Τους ζητήσαμε να μοιραστούν μαζί μας τις σκέψεις που τους γέννησαν αυτές οι ιστορίες, σκέψεις για τις ίδιες, για τη θέση της γυναίκας στον γάμο, στον επαγγελματικό στίβο, για όλες αυτές τις αγκυλώσεις που συνοδεύουν τη γυναικεία ταυτότητα.
Μαρία Μαγκανάρη
«Πολλοί άντρες θεωρούν ακόμα τις γυναίκες κτήμα τους»
Αυτό που με τράβηξε εξαρχής στις πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις της Μπουζάροφσκα είναι ότι, ενώ εκκινούν από κάτι πολύ καθημερινό, οικείο και μπανάλ, με θεματικές που συναντάμε ακόμα πολύ συχνά –τα μυστικά στον γάμο, η απιστία, οι οικογενειακές σχέσεις, ο φόβος–, κατευθύνονται προς μια περιοχή πιο βαθιά, που αγγίζει τον πυρήνα της συγκρότησης αυτού που λέμε παραδοσιακή γυναικεία ταυτότητα. Η γραφή της δεν θυματοποιεί τις γυναίκες ούτε τις αγιοποιεί, η πατριαρχία αφορά και τα δύο φύλα, μεταφέρεται πολύ συχνά και από τις σχέσεις μάνας-κόρης, και αν θέλουμε να αλλάξει αυτό, πρέπει σίγουρα να δούμε και τη γυναικεία οπτική, τον εσωτερικευμένο μισογυνισμό γυναικών προς άλλες γυναίκες. Δεν είναι μόνο οι άντρες οι κακοί, η πατριαρχία είναι μια Λερναία Ύδρα που είναι πολύ βαθιά σε όλες τις εκφάνσεις της οικογενειακής, κοινωνικής ζωής.
Στους επτά μονολόγους προσπαθήσαμε να ακολουθήσουμε τις διαδρομές αυτών των γυναικών, οι οποίες είναι σαν να επιχειρούν ταξίδια στην αναζήτηση της φωνής και της γυναικείας φύσης τους. Αυτά τα ταξίδια πολύ συχνά αποτυγχάνουν παταγωδώς, όμως το ζήτημα του να ακουστούν είναι πολύ κεντρικό.
Συχνά, αυτό που λένε δεν είναι σωστό, αλλά πολύ εύκολα διακρίνουμε κάτω από κάθε αντίδραση τον μεγάλο θυμό. Οι ηρωίδες υφίστανται μια υπόγεια βία και απέναντι σε αυτήν αναπτύσσουν έναν υπόγειο θυμό. Πρέπει να σκεφτούμε ότι ο θυμός για τους άντρες είναι ένα συναίσθημα που πρέπει να εκφράζεται, να έχει τον χώρο του μέσα στην κοινωνία. Οι γυναίκες τον λογοκρίνουν, πρέπει να τον διεκδικήσουν. Η γυναίκα όταν θυμώνει είναι τρομακτική, υστερική, έχει περίοδο, είναι στην εμμηνόπαυση, αλλά για τους άντρες ο θυμός είναι το πρώτο που περιμένει κανείς να δει.
«Ο θυμός για τους άντρες είναι ένα συναίσθημα που πρέπει να εκφράζεται. […] Η γυναίκα όταν θυμώνει είναι τρομακτική, υστερική, έχει περίοδο».
Οι ιστορίες που αφηγούμαστε έχουν ένα υπόβαθρο διαχρονικό – τα πράγματα έχουν αλλάξει μόνο στην επιφάνεια. Τη δεκαετία του ’80 βγήκαν πολλές γυναίκες στην παραγωγή και άλλαξαν πολλά πράγματα πρακτικά. Αναθεωρήθηκε το οικογενειακό δίκαιο, οι γυναίκες μπορούσαν να ζητήσουν τον έλεγχο του παιδιού τους από το σχολείο, αναγνωρίζονταν οι μονογονεϊκές οικογένειες, ενώ μέχρι τότε οι γυναίκες που είχαν παιδιά εκτός γάμου δεν μπορούσαν να διοριστούν στο Δημόσιο. Αυτή ήταν μια δομική αλλαγή, αλλά ουσιαστικά η ευθύνη της συντήρησης του σπιτιού και της ανατροφής των παιδιών δεν άλλαξε. Οι γυναίκες τώρα κουράζονται διπλά. Εφόσον οι άντρες αρνούνται να μετατοπιστούν σε μια πιο ισότιμη σχέση, οι συζυγικές σχέσεις διαταράσσονται ολοένα και περισσότερο, με αποτέλεσμα το ακραίο φαινόμενο των γυναικοκτονιών.
Η οικογενειακή συνθήκη έχει δεχτεί έναν μεγάλο σεισμό. Πολλές γυναίκες έχουν αποκτήσει φωνή και έχουν καταλάβει ότι μπορούν να ζήσουν εκτός γάμου, και να ζήσουν καλύτερα. Οι προηγούμενες γενιές δεν τολμούσαν να χωρίσουν όταν περνούσαν βασανιστικά μέσα στον γάμο. Αυτή η συνειδητοποίηση, ωστόσο, βρίσκει ακόμα αντίσταση, γιατί υπάρχει και σήμερα ένα μεγάλο ποσοστό αντρών που θεωρεί τις γυναίκες κτήμα τους και αρνείται να επαναδιαπραγματευτεί τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του ζευγαριού εντός του σπιτιού. Λέμε «είναι καλός ο άντρας σου, σε βοηθάει». Όχι. Θα με βοηθούσε αν μου κούμπωνε το φερμουάρ στο φόρεμα, όχι όταν αναλαμβάνει το δικό του μερίδιο ευθύνης για να μεγαλώσουμε το παιδί μας.
Μαρία Σκουλά
«Έχουμε μάθει ότι πρέπει να στηρίζουμε»
Προχθές στο μετρό κοιτούσα ένα ζευγάρι, ανέβαιναν τις σκάλες αγκαλιασμένοι και άρχισα να σκέφτομαι πώς ζουν. Εκείνη δουλεύει; Είναι κλεισμένη στο σπίτι; Της προσφέρει εκείνος τα ωραία ρούχα; Με τι τίμημα; Το ζευγάρι δεν μου έδινε καμία τέτοια πληροφορία για τη σχέση τους, όμως μέσα από αυτή την παράσταση έχω αρχίσει να παρατηρώ, σκέφτομαι διαφορετικά και συνειδητοποιώ πράγματα και για μένα την ίδια.
Οι ηρωίδες της Μπουζάροφσκα μοιάζουν να έχουν χάσει τη στιγμή της άμεσης αντίδρασης. Φέρονται υπερβολικά, κάποιες φορές ανάρμοστα, είναι μικροπρεπείς, κακές, όμως αυτό συμβαίνει γιατί για χρόνια υπήρξαν εγκλωβισμένες, φιμωμένες και ξαφνικά απέκτησαν φωνή. Κάνουν μια υπέρβαση για να διεκδικήσουν αυτή τη φωνή, δεν κρίνω τον τρόπο τους, προσπαθώ να κατανοήσω τη θέση τους, να καταλάβω γιατί λένε ψέματα, γιατί κατηγορούν άλλες γυναίκες. Οι ιστορίες τους βέβαια μας είναι οικείες, τις έχουμε ακούσει ξανά σε φίλες, συγγενείς, τις έχουμε διαβάσει σε περιοδικά, τις αναγνωρίζουμε.
Σκέφτομαι ότι ο φόβος πρέπει να σταματήσει. Πρέπει να αρχίσουμε να βλέπουμε νωρίτερα τα σημάδια μιας ασφυκτικής σχέσης, ακόμα όταν αυτή βρίσκεται σε πολύ αρχικό σημείο. Πρέπει να φεύγεις όταν αρχίζεις να νιώθεις άβολα. Προσωπικά αισθάνομαι ελεύθερη, νιώθω ότι μπορώ να κάνω ό,τι θέλω, αλλά ο φόβος με τον οποίο έχουμε μεγαλώσει δεν σε εγκαταλείπει ποτέ. Κοιτάζοντας πίσω, υπήρξαν φορές που αισθάνθηκα ότι δεν μπορούσα να αναπνεύσω ή ότι ο χώρος όπου μου επιτρεπόταν να κινηθώ ήταν μισό μέτρο από το σώμα μου. Τώρα είμαι καλά, αλλά πρέπει και το μέσα μου να το καταλάβει και να συμβαδίσει με τη ζωή μου.
«Οι γυναίκες έχουν ανατραφεί γνωρίζοντας ότι υπάρχει ένα όριο στα όνειρά τους. Ότι μέχρι ένα σημείο μπορούμε να πάμε, αυτό μας μαθαίνουν».
Πρέπει επίσης να εκπαιδευτούμε ξανά, άντρες και γυναίκες, για το πώς λειτουργούμε σε μια σχέση. Οι γυναίκες έχουμε μάθει ότι πρέπει να στηρίζουμε. Στην ιστορία με τον γυναικολόγο – ζωγράφο, η γυναίκα λέει: «Εκπαιδευμένη καθώς ήμουν να τον εξυμνώ». Αυτή η φράση χτυπάει ένα κέντρο πολύ ισχυρό μέσα μου και με ενώνει με πολλές άλλες γυναίκες. Είναι ωραίο να θαυμάζεις εκείνον που έχεις απέναντί σου, αλλά δεν είσαι εκεί μόνο γι’ αυτό. Οι γυναίκες είναι εξίσου δημιουργικές, όμως έχουν ανατραφεί γνωρίζοντας ότι υπάρχει ένα όριο στα όνειρά τους. Ότι μέχρι ένα σημείο μπορούμε να πάμε, αυτό μας μαθαίνουν. Εγώ θέλω να ονειρεύομαι στα πενήντα μου όπως όταν ήμουν είκοσι. Η ηλικία μου, το αν είμαι σύντροφος ή μητέρα, το αν είμαι οικονομικά ανεξάρτητη ή όχι να μην παίζει κανένα ρόλο στο πώς θα συμπεριφερθώ. Είμαι αυτό που είμαι, δεν είμαι τα «κοστούμια» μου.
Αμαλία Καβάλη
«Περισσότερες γυναίκες στο κέντρο της αφήγησης»
Αυτή η παράσταση είναι μια ανάσα, είναι ακριβώς αυτό που μου λείπει από το θέατρο. Έχει μέσα γυναικείους χαρακτήρες που όλοι μού είναι οικείοι. Αισθάνομαι σαν όλες αυτές τις γυναίκες κάπως να τις ξέρω, αναγνωρίζω τις σχέσεις με τον άντρα, την πεθερά, τον γιο, την κόρη τους. Και αυτή η συγγένεια με ανακουφίζει, νιώθω ότι θα μπορούσα να βρεθώ στη θέση της ηρωίδας, θα μπορούσα να είμαι εγώ ή κάποιος που ξέρω, συμπάσχω, δεν είμαι μόνη στον κόσμο. Εγώ γι’ αυτό πάω θέατρο και σινεμά, γι’ αυτό βλέπω τηλεόραση και γι’ αυτό κάνω αυτή τη δουλειά.
Τώρα, ποιος είναι ο σεξισμός που με πληγώνει; Μπορώ φυσικά να γράψω έναν πάπυρο πολλών χιλιομέτρων για την Ελλάδα, που κρατάει επί δεκαετία την τελευταία θέση στον δείκτη ισότητας των φύλων στην Ευρωπαϊκή Ένωση και που μόλις πριν από δύο εβδομάδες άλλαξαν στον ποινικό κώδικα αρκετά άρθρα για την ενδοοικογενειακή βία, τα οποία είναι δυσμενή για τα θύματα σε ένα ήδη επιβαρυμένο περιβάλλον. Νιώθω ελιτίστρια να μιλάω για τέχνη με τέτοια δεδομένα, αλλά παρηγορώ τον εαυτό μου σκεπτόμενη πως ίσως και μόνο σταματώντας να ρομαντικοποιούμε κακοποιητικές συμπεριφορές στην τέχνη μπορούμε να συνεισφέρουμε σε μεγάλες, αναγκαίες κοινωνικές αλλαγές.
Στατιστικά λοιπόν, για πάρα πολλούς λόγους έχουμε σήμερα στο θέατρο πολύ λιγότερους γυναικείους ρόλους από ό,τι ανδρικούς (έναν προς τρεις), πολύ λιγότερους πρωταγωνιστικούς γυναικείους ρόλους, και αυτοί φθίνουν στο ναδίρ για ρόλους ετών 50. Οι ρόλοι που ήδη υπάρχουν είναι συχνά στενός κορσές και απέχουν πολύ από το πώς αισθανόμαστε αλήθεια ως γυναίκες. Εμπειρικά, το κοινό είναι κατά 70% τουλάχιστον γυναίκες. Θα ήταν μάλλον ασφαλές να υποθέσουμε ότι το πολυπληθές γυναικείο κοινό του θεάτρου θα ήθελε να δει περισσότερο τον εαυτό του στη σκηνή. Θα ήθελε να δει περισσότερες γυναίκες στο κέντρο της αφήγησης. Φυσικά, ένας δημιουργός οφείλει γενικά να μην κοιτάζει να «ικανοποιήσει» την πλευρά του κοινού, αλλά να διατηρεί έναν διάλογο εσωτερικό με θέματα που τον/την απασχολούν βαθιά. Όμως οι καλλιτέχνες χρειάζονται παραγωγούς να στηρίξουν οικονομικά το όραμά τους και εκείνοι συνήθως ενδιαφέρονται για το αν θα πάρουν τα λεφτά τους πίσω και αν θα βγάλουν κέρδος.
«Οι ρόλοι που υπάρχουν σήμερα στο θέατρο είναι συχνά στενός κορσές και απέχουν πολύ από το πώς αισθανόμαστε αλήθεια ως γυναίκες».
Στα εμπορικά θέατρα –που είναι λιγότερα και άρα πιο εύκολο να τα μελετήσεις– οι σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα άντρες θεατρικοί παραγωγοί εμπιστεύονται τα λεφτά τους σε άντρες σκηνοθέτες και άντρες πρωταγωνιστές, γιατί οι παραγωγοί με αυτούς αισθάνονται ασφάλεια. Φωτεινές εξαιρέσεις αποτελούν η κ. Δανδουλάκη και η κ. Ράντου, που όμως είναι οι ίδιες παραγωγοί του εαυτού τους. Άρα υπάρχει ένα παράδοξο: άλλα ζητάει η αγορά και άλλα δίνει η παραγωγή. Και είναι σαφές πως η αγορά δεν λειτουργεί με αποδοτικό τρόπο. Όλοι θα είχαν να κερδίσουν αν επένδυαν σε περισσότερες γυναικείες ιστορίες. Μάλιστα, η μεγαλύτερη μερίδα του θεατρικού κοινού είναι γυναίκες 45 έως 65 χρονών, κι όμως ούτε με το δίκαννο δεν βρίσκουμε γυναίκες κεντρικούς φορείς της αφήγησης ετών 55. Μήπως λοιπόν ήρθε η ώρα να «φροντίσουμε» τον βασικό μας θεατή;
Η παράσταση Ο άντρας μου, βασισμένη στα διηγήματα της Ρουμένα Μπουζάροφσκα από τη Βόρεια Μακεδονία, παίζεται στο Θησείον, Ένα Θέατρο για τις Τέχνες (Τουρναβίτου 7, Θησείο) έως 17/03.