Δευτέρα πρωί, εισβάλλω –μάλλον απροειδοποίητα, όπως κατάλαβα αργότερα– σε μία από τις αίθουσες του τρίτου ορόφου του Συλλόγου Εκπαιδεύσεως Νεανίδων στον αριθμό 3Β της οδού Κολοκοτρώνη. Το μάθημα ραπτικής είχε ξεκινήσει κάποια λεπτά νωρίτερα και οι μαθήτριες είχαν ήδη ανοίξει τα πατρόν τους πάνω στα τραπέζια. Όση ώρα η δασκάλα σκύβει πάνω από την καθεμία για να ελέγξει τη δουλειά τους, εγώ ρίχνω κλεφτές ματιές στο εγχειρίδιο που έχει συντάξει η ίδια με αναλυτικές οδηγίες για κάθε άσκηση. Πατιλέτες, κορσάζ, ζαπονέ μανίκια: γαλλικοί όροι πετάγονται μπροστά στα μάτια μου, αλλά δεν σημαίνουν τίποτα, το κλείνω, δεν έχει νόημα. «Έτσι ήμουν και εγώ», εξομολογείται η Ειρήνη Καλόσακα, που διακρίνει την απόγνωση στο βλέμμα μου. «Την πρώτη φορά με έπιασε πανικός, δεν έκανα τίποτα, είπα δεν θα ξαναπατήσω. Για να καταλάβεις, στη δική μου οικογένεια, ο άντρας μου κόνταινε τα παντελόνια του, ενώ τα δικά μου και της κόρης μου τα έδινα στη μοδίστρα. Ούτε κουμπί δεν μπορούσα να ράψω!»
Όλες οι μαθήτριες της τάξης παρακολουθούν μαθήματα πάνω από τρία χρόνια, παλιές συνάδελφοι στην Εθνική Τράπεζα κάποιες από αυτές, παρέσυραν η μία την άλλη σε μια δραστηριότητα που απελευθέρωνε τη δημιουργικότητά τους. «Το πιο ωραίο στη διαδικασία είναι το σχέδιο», μου λέει η Έλενα Μποβιάτση. Από το τμήμα μηχανικών αυτοματισμού και τα μαθήματα γραμμικού σχεδίου που διδάχτηκε στη σχολή, με το που βγήκε στη σύνταξη πέρασε στην «ελεύθερη έκφραση». Μαζί μας στο μάθημα είναι και η πρόεδρος του Συλλόγου, Βικτωρία Καλαντζοπούλου, επίκουρη καθηγήτρια στη Φιλοσοφική του Αριστοτελείου μέχρι τη συνταξιοδότησή της το 2007, όπως και η γραμματέας του διοικητικού συμβουλίου, Έφη Σαρτζετάκη-Κότση. Δεν γνώριζα πως γίνονταν ακόμη μαθήματα, ούτε πως θα υπήρχε τόση ζήτηση, λέω και στις δύο.
– Λιάπη. (Φωτογραφία: Βαγγέλης Ζαβός)
«Ο χαρακτήρας του ΣΕΝ ήταν πάντα παιδευτικός», εξηγεί η κ. Καλαντζοπούλου. «Μπορεί πλέον να μην απευθύνεται αποκλειστικά στις ασθενέστερες οικονομικά τάξεις, αλλά ο Σύλλογος δεν έχει χάσει τη φυσιογνωμία του, είναι σταθερά προσανατολισμένος στην εκπαίδευση και στην παραγωγή έργων χειρός. Το πιο σημαντικό είναι πως παραμένει πάντα «ανοικτός» σε νέους τομείς και δραστηριότητες, συντονισμένος με την εποχή», προσθέτει και η κ. Σαρτζετάκη, συνταξιούχος τραπεζικός και λάτρης των εργόχειρων ήδη από την παιδική της ηλικία. Αποχωρούν πριν από τη λήξη του μαθήματος γιατί, όπως με ενημερώνουν, ξεκινά το δικό τους μάθημα κεντήματος στη διπλανή αίθουσα. «Διδάσκετε κιόλας;» ρωτώ με απορία. «Όχι, μαθαίνουμε», μου απαντά με ενθουσιασμό η πρόεδρος.
Δεν είναι συχνό φαινόμενο τα μέλη ενός διοικητικού συμβουλίου να εμπλέκονται τόσο ενεργά στις δραστηριότητες του σώματος που διευθύνουν. Φαίνεται όμως πως αυτό είναι μία ακόμα από τις παραδόσεις του ΣΕΝ. Όσοι αναλάμβαναν αρμοδιότητες στον Σύλλογο, από την ίδρυσή του ακόμα, το 1872, αντιμετώπιζαν την ευημερία του ως προσωπική τους υπόθεση. «Από την έρευνα που κάναμε για τη συγγραφή του επετειακού τόμου για το ΣΕΝ, διαπιστώσαμε πως τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου έκαναν προσωπική εργασία. Δεν ήταν απλώς κάποιες κυρίες που συνεδρίαζαν μία φορά τον μήνα ή έστω μία φορά την εβδομάδα», υποστηρίζει η Μαρία Λουίζα Τζόγια-Μοάτσου, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, που μαζί με τη Λυδία Σαπουνάκη-Δρακάκη, ομότιμη καθηγήτρια του Παντείου, συνυπογράφει την επετειακή έκδοση για τα 150 χρόνια αδιάλειπτης λειτουργίας του Συλλόγου, Σύλλογος Εκπαιδεύσεως Νεανίδων από τον 19ο έως τον 21ο αιώνα. «Έτρεχαν, αλληλογραφούσαν, φρόντιζαν τα μηχανήματα, αναζητούσαν δασκάλες για να διδάξουν ειδικές τεχνικές, οργάνωναν τη συμμετοχή τους σε εκθέσεις. Δεν γινόταν τίποτα διεκπεραιωτικά, υπήρχε τρομερός ζήλος και φροντίδα σε όλα».
Εκπαίδευση των κοριτσιών
Το 1854, η χολέρα που εξαπλώθηκε στην Αθήνα από τα γαλλικά στρατεύματα κατοχής στον Πειραιά αποδεκατίζει τον πληθυσμό. Η επίσημη καταγραφή έκανε λόγο για περισσότερους από 3.000 νεκρούς −το ένα δέκατο των κατοίκων της πρωτεύουσας− και πολυάριθμα ορφανά. Η πριγκίπισσα Μαρία Υψηλάντη είναι η πρώτη που αναλαμβάνει πρωτοβουλία, μετατρέποντας το σπίτι της σε ορφανοτροφείο. Μέσα στα επόμενα χρόνια, η ανάγκη σύστασης συλλόγων που θα προστάτευαν τα ορφανά αλλά και θα μόρφωναν τις «θυγατέρες του λαού» κρίθηκε επιτακτική. Οι προσπάθειες εκπαίδευσης των κοριτσιών είχαν ξεκινήσει βέβαια πολύ νωρίτερα με το Σχολείο του Παρθενώνα το 1825, τη Σχολή Χιλλ που πρώτη δίδαξε κέντημα, ραπτική και αργαλειό για βιοπορισμό ή το Αρσάκειο, όμως τα χαμηλότερα στρώματα δεν είχαν πρόσβαση σε αυτά τα σχολεία.
«Η ιδέα για τη δημιουργία Συλλόγου Κυριών υπέρ της Γυναικείας Παιδεύσεως, όπως ήταν το αρχικό όνομα του Συλλόγου, διαδόθηκε κυριολεκτικά πόρτα πόρτα», εξηγεί η κ. Μοάτσου. «Είναι εύκολο να λέμε σήμερα πως ιδρύθηκε ένας σύλλογος. Υπάρχουν τα τηλέφωνα, το Facebook, τότε όμως πρωτοβουλίες σαν αυτή είδαν το φως επειδή κάποιες εμπνευσμένες γυναίκες βγήκαν στους δρόμους. Επικοινώνησαν με κάθε μέσο την ανάγκη για την ύπαρξη ενός τέτοιου θεσμού και αναζήτησαν υποστηρικτές».
«Ο Σύλλογος δεν έχει χάσει τη φυσιογνωμία του, είναι σταθερά προσανατολισμένος στην εκπαίδευση και στην παραγωγή έργων χειρός», αναφέρει η Βικτωρία Καλαντζοπούλου, πρόεδρος του ΣΕΝ.
Στις 9 Απριλίου του 1872 εγκρίνεται το καταστατικό σύστασης του Συλλόγου και δύο ημέρες αργότερα πραγματοποιείται η πρώτη συνεδρίαση. Πρόεδρος ορίζεται η Ελένη Παπαρρηγοπούλου, ενώ ανάμεσα στις επίτιμες προέδρους είναι και η Ελπίς Μέλαινα. «Στην αρχή, όταν συλλέγαμε πληροφορίες μέσα από τα πρακτικά των συνεδριάσεων, τα ονόματα των κυριών που συμμετείχαν μας θύμιζαν μόνο παλιές στάσεις του τρόλεϊ. Δεν γνωρίζαμε τίποτα για τη δράση αυτών των γυναικών», θυμάται η κ. Μοάτσου. «Η Ελπίς Μέλαινα, για παράδειγμα, προσωπική φίλη του Τζουζέπε Γκαριμπάλντι, ήταν εκείνη που ίδρυσε το πρώτο κτηνιατρικό νοσοκομείο στα Χανιά. Σκεφτείτε τώρα στον 19ο αιώνα μια γυναίκα να γυρνάει το νησί απ’ άκρη σ’ άκρη φροντίζοντας γαϊδουράκια και άλογα. Την Κρήτη τότε ήταν δύσκολο ακόμα και να την επισκεφτείς».
Με σκοπό τον βιοπορισμό
Διαβάζοντας την έκδοση που πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη του Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστόπουλου, συναντάμε πολλές ακόμα φωτισμένες γυναίκες που συνδέονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο με τις δράσεις του Συλλόγου. Η Σοφία Σλήμαν, δεύτερη σύζυγος του αρχαιολόγου Ερρίκου Σλήμαν, είναι αυτή που εκφωνεί τον Πανηγυρικό για τα 25 χρόνια λειτουργίας του Συλλόγου, υπενθυμίζοντας τους σκοπούς και το πρόγραμμά του: λειτουργία εκπαιδευτηρίων για απόρους, δημιουργία και επιθεώρηση παρθεναγωγείων, έκδοση βιβλίων που θα διεγείρουν το θρησκευτικό αίσθημα, τμήμα εκπαίδευσης νοσοκόμων, κατάρτιση και μόρφωση υπηρετριών, ίδρυση εργαστηρίου για άπορες γυναίκες και παραγωγή χειροτεχνημάτων με σκοπό τον βιοπορισμό. Ο τελευταίος σκοπός ήταν, όπως αποδείχθηκε, ο σημαντικότερος και αυτός στον οποίο βασίζει ο ΣΕΝ ακόμα και σήμερα τη δράση του.
Το 1873, μόλις έναν χρόνο μετά την ίδρυσή του, το Εργαστήριο συμμετέχει στη μεγαλύτερη διεθνή εμποροβιομηχανική εκδήλωση της εποχής, την Παγκόσμια Έκθεση της Βιέννης. Το 1874, σύμφωνα με δημοσίευμα αθηναϊκής εφημερίδας, το Εργαστήριο απασχολεί 105 άτομα διαφόρων ηλικιών και διαθέτει 14 ιστούς (αργαλειούς) για μεταξωτά, βαμβακερά και τάπητες. Τη σημασία της υφαντουργίας και το έργο του Συλλόγου στηρίζει με παρεμβάσεις του ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ενώ δεν λείπουν και οι μεγάλες δωρεές, όπως αυτή της Ιφιγένειας Συγγρού, που λύνουν το πρόβλημα της μόνιμης στέγασής του. Στον 20ό αιώνα και ιδιαίτερα στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, γυναίκες με όραμα, όπως η Αγγελική Χατζημιχάλη και η Άννα Σικελιανού, συνεχίζουν την προβολή του Συλλόγου. Ο Σύλλογος πρωτοστάτησε και σε άλλους τομείς, όπως η δημιουργία συσσιτίου για τις μαθήτριες και τις εργάτριες, αλλά και σε θέματα κοινωνικής ασφάλισης, ιδρύοντας το 1906 συνταξιοδοτικό ταμείο για το προσωπικό του Εργαστηρίου και αργότερα παιδικό σταθμό για τα παιδιά των εργαζομένων.
Χέρια και μηχανές
Μεταπολεμικά και ενώ η κοινωνία άλλαζε με γοργούς ρυθμούς, εισάγεται ένα μάθημα φροντίδας ηλικιωμένων. «Το μάθημα δεν γνώρισε μεγάλη ανταπόκριση −μόνο δέκα μαθήτριες γράφτηκαν την πρώτη χρονιά−, ωστόσο επιστρέφουν σε αυτόν τον τομέα μερικά χρόνια αργότερα, δείχνοντας με πόση πίστη κυνηγούσαν το όραμά τους οι Κυρίες του Συλλόγου και με πόση ευαισθησία αφουγκράζονταν τα αιτήματα της κάθε εποχής», τονίζει η κ. Μοάτσου.
Όταν το ενδιαφέρον για την υφαντική αρχίζει να φθίνει και το έτοιμο ένδυμα κυριαρχεί στην αγορά, ο Σύλλογος, που πλέον από τον Δεκέμβριο του 1971 είχε μετονομαστεί σε Σύλλογο Εκπαιδεύσεως Νεανίδων, δείχνει μεγάλη προσαρμοστικότητα, ρίχνοντας το βάρος του στην εκπαίδευση παιδοκόμων. Στα τέλη της δεκαετίας του ’80, το Εργαστήριο Ελευθέρων Σπουδών «Ανδρέας Συγγρός», όπως ήταν το όνομά του, ζούσε τις δόξες του και οι 700 απόφοιτοί του ήταν περιζήτητες. Ωστόσο, οι ιστορικοί ξύλινοι αργαλειοί που είχαν υφάνει «ποταμούς θαυμαστών και πολυβραβευμένων υφασμάτων» είχαν σιγήσει. Πολλοί από αυτούς δωρίστηκαν στο Σπίτι της Αγγελικής Χατζημιχάλη, ενώ οι 400 κεντήστρες και υφάντριες αποτελούσαν πλέον παρελθόν.
«Το υφαντό έχει επανάληψη, ροή, σύνθεση· όπως και ο χορός, αλλά με διαφορετικό τρόπο. Ο χορευτής εδώ είναι το νήμα», λέει η Κωνσταντίνα Ευθυμιάδου, χορεύτρια.
Το 1994, η τότε πρόεδρος Δέσποινα Κότση το βάζει πείσμα να επαναλειτουργήσει το ιστορικό Υφαντουργείο και το κατορθώνει σε μια ειδικά διαμορφωμένη αίθουσα του ακινήτου που βρισκόταν στη λεωφόρο Αμαλίας. Το 1999, στη συγκινητική ομιλία της στην Τακτική Γενική Συνέλευση, υπογραμμίζει πως το κόστος του χειροποίητου δεν μπορεί ποτέ να συναγωνιστεί τα μηχανοποίητα είδη. «Το χέρι δουλεύει πολύ πιο σιγά από τη μηχανή», υπενθυμίζει, τονίζοντας ωστόσο ότι είναι μια εργασία άψογη, δυσεύρετη. «Αξίζει τον κόπο, αν ξέρομε να εκτιμήσωμεν κάτι τέτοιο, να το κρατήσωμεν όσο μπορούμε περισσότερο».
Διαδρομές της κλωστής
Σήμερα, η κατάσταση έχει αντιστραφεί, καθώς όλο και περισσότεροι γοητεύονται από το κέντημα και την υφαντική. «Παλιά υπήρχαν παραγγελίες για προίκες − το τμήμα παραγωγής κεντήματος είχε 14 τεχνίτριες», θυμάται και η κεντήστρα Μανταλένα Τακιάδη όταν τη συναντώ στο «γραφείο» της. «Όμως, το κέντημα επιστρέφει, έχει κάτι θεραπευτικό αυτή η διαδικασία, σε χαλαρώνει, σε παρασύρει σε έναν ρυθμό».
Στο μάθημα κεντήματος συναντώ αρχιτέκτονες, αγιογράφους, παλιές λογίστριες, όπως την κ. Σοφία Παππά, που μου εξομολογείται πως καταπιάστηκε με το κέντημα για να βοηθήσει τον γιο της που είναι καλλιτέχνης. «Μόνο σταυροβελονιά ήξερα, ήθελε όμως ο γιος μου να του κεντήσω κάποια γράμματα πάνω σε μια επιφάνεια, και έτσι ξεκίνησα για να περνάει και η ώρα μου. Αντί να βλέπω τηλεόραση, κεντάω, βρήκα και ένα σχέδιο που είχα αρχίσει στο λύκειο και το τελειώνω τώρα».
Συνειδητοποιώ πως σχεδόν όλες έχουν περάσει και από την υφαντική και το ράψιμο, έχουν διανύσει κάθε διαδρομή της κλωστής και όλες με προτρέπουν να φύγω από την Κολοκοτρώνη για να προφτάσω το μάθημα σε κάθετο αργαλειό στο 38 της λεωφόρου Αμαλίας. «Εκεί είναι όλη η ιστορία, εκεί καταλαβαίνεις πού βρίσκεσαι», επιβεβαιώνει και η Μανταλένα Τακιάδη.
Πλέον, τα μαθήματα υφαντικής σε πλαίσιο ή οριζόντιο αργαλειό, όπως και τα μαθήματα βαφικής νημάτων με φυτικές ουσίες ή χημικές χρωστικές που διεξάγονται στο Ιστορικό Υφαντουργείο ΣΕΝ, είναι αυτά που γνωρίζουν τη μεγαλύτερη απήχηση, συγκεντρώνοντας μαθητές διαφορετικών ηλικιών και ενδιαφερόντων, όπως μου εξηγεί και η εκπαιδευτικός και τεχνολόγος αρχαίου υφάσματος Σοφία Τσουρινάκη, που με υποδέχεται στον χώρο. «Έγινε μόδα η υφαντική;» τη ρωτώ. «Έχω μαθητευόμενη που έρχεται συνεχόμενα δεκαέξι χρόνια. Η υφαντουργία είναι ένα ταξίδι στον κόσμο, από την προϊστορία έως σήμερα. Το παλαιότερο καταγεγραμμένο ύφασμα χρονολογείται 10.000 χρόνια πριν, αν ξέρεις να διαχειριστείς αυτή τη γνώση η υφαντική μπορεί να σου μιλήσει για τον άνθρωπο, για τα υφάσματα που τον έντυναν, για τα σχήματα, τα χρώματα και τους συμβολισμούς σε κάθε σχέδιο».
«Είναι χρήσιμο για τη λεπτή κινητικότητα αλλά και τη γνωριμία των παιδιών με τη φύση», λέει η Ιωάννα Πολύδερα, εκπαιδευτικός, ενώ η Χρυσάνθη Χρυσοπούλου, επίσης εκπαιδευτικός, που κάθεται δίπλα, ομολογεί πως ασχολήθηκε γιατί της έχει λείψει ο κόσμος των χεριών, ενώ η Νατάσσα Αποστόλου, νομικός, εξηγεί πως αυτό που τη συναρπάζει είναι το ότι μπορείς να δουλέψεις μια ιδέα ελεύθερα και να αισθανθείς δημιουργικός αλλά και αυτάρκης. «Κάποια στιγμή, στις αρχές, είχα φτιάξει μια υφαντή καρφίτσα, ξεχάστηκα και την έπλυνα μαζί με το ρούχο στο πλυντήριο. Βγήκε άθικτη, έφτιαξα πανί, σκέφτηκα. Γυρνάς στην αρχή της κλωστής». Η Άννα Μαρία Βλασοπούλου, γραφίστρια και καλλιτέχνις, το αποφάσισε στην καραντίνα. «Τυχαία, χρειάστηκε να φτιάξω έναν δικό μου αυτοσχέδιο αργαλειό για ένα έργο, και έτσι οδηγήθηκα να μάθω». Η Κωνσταντίνα Ευθυμιάδου μάς παρακολουθεί από απέναντι, χωρίς να σηκώνει όμως τα μάτια από το δικό της έργο. Μου λέει πως είναι χορεύτρια −για αρκετά χρόνια στην ομάδα του Άκραμ Καν− και πως είχε ξεκινήσει κάποια μαθήματα το 2006 πριν φύγει για το εξωτερικό. Τώρα που επέστρεψε στην Ελλάδα έπιασε πάλι τα νήματα. «Το υφαντό έχει επανάληψη, ροή, σύνθεση. Όλα τα στοιχεία που έχει και ο χορός, αλλά με έναν διαφορετικό τρόπο.
Ο χορευτής εδώ είναι το νήμα».