01 Νωπογραφία της Θήρας – Σαν χάρτης
Τριάμισι χιλιάδες χρόνια πριν, δηλαδή το 1500 π.Χ., θα γίνει μια πρώιμη χαρτογραφική αναπαράσταση στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης. Δεν πρόκειται για κανονικό χάρτη, όπως αντιλαμβανόμαστε σήμερα τον όρο, αλλά (κατά πάσα πιθανότητα) για μια διακοσμητική παράσταση, που όμως έχει χαρτογραφικό ενδιαφέρον, αφού απεικονίζει ακτογραμμή, λιμάνι, παραθαλάσσιο οικισμό, ποτάμι με χλωρίδα και πανίδα στις όχθες, αλλά και πλοία στη θάλασσα. Η νωπογραφία της Θήρας* (ή Στολίσκος του Ακρωτηρίου) φιλοτεχνήθηκε στη διάρκεια της τελευταίας περιόδου του μινωικού πολιτισμού και πιθανώς να αναπαριστά μια περιοχή της Βόρειας Κρήτης. Ήρθε στο φως το 1971 από τις ανασκαφές του Σπύρου Μαρινάτου.
02 Κοσμάς Ινδικοπλεύστης – Ταξιδιώτης-γεωγράφος του 6ου αιώνα
Έμπορος, θεολόγος, ταξιδιώτης και γεωγράφος του 6ου αιώνα από την Αλεξάνδρεια. Περιπλανήθηκε στην Ερυθρά Θάλασσα και στον Ινδικό Ωκεανό και άφησε σημαντική παρακαταθήκη στους ιστορικούς μέσα από τη Χριστιανική Τοπογραφία, μια πραγματεία με γεωγραφικές πληροφορίες, που περιλάμβανε επίσης και παγκόσμιο χάρτη. Ο Κοσμάς Ινδικοπλεύστης είχε έντονες επιρροές από τη Βίβλο και –σε αντίθεση με προγενέστερες αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων που ανέφεραν ότι η Γη είναι σφαιρική–, ο ίδιος πίστευε ότι είναι επίπεδη και ορθογώνια. Σήμερα, τρία (σχεδόν) πλήρη αντίγραφα της Χριστιανικής Τοπογραφίας έχουν επιβιώσει, εκ των οποίων το παλαιότερο χρονολογείται τον 9ο αιώνα και φυλάσσεται στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού.
03 Tabula Rogeriana – Το magnum opus ενός Άραβα γεωγράφου
Εγκατεστημένος στο Παλέρμο, στη φιλόξενη αυλή του Ρογήρου Β΄ της Σικελίας, ο Άραβας γεωγράφος Muhammad al-Idrisi ολοκλήρωσε το 1154 το magnum opus του: την Tabula Rogeriana (ή Βιβλίο του Ρογήρου), που περιλαμβάνει έναν επικό χάρτη μαζί με γεωγραφικές πληροφορίες και περιγραφές του κόσμου. Ο συγκεκριμένος χάρτης παρέμεινε ο πλέον αξιόπιστος για τους επόμενους τρεις αιώνες – μάλιστα χρησιμοποιήθηκε από μυθικούς θαλασσοπόρους, όπως ο Χριστόφορος Κολόμβος και ο Βάσκο Ντα Γκάμα. Πολύ ενδιαφέρον έχει η μέθοδος του al-Idrisi, ο οποίος έπαιρνε συνεντεύξεις από πεπειραμένους ταξιδιώτες, διασταύρωνε τις πληροφορίες που του έδιναν και χρησιμοποιούσε μόνο όσες θεωρούσε απολύτως αξιόπιστες. Δυστυχώς, το βιβλίο, μαζί με μια ασημένια σφαίρα στην οποία ήταν χαραγμένος ο παγκόσμιος χάρτης, μάλλον καταστράφηκε λίγα χρόνια αφότου ολοκληρώθηκε. Οι πληροφορίες που έχουμε για την Tabula Rogeriana προκύπτουν από μεταγενέστερα χειρόγραφα του al-Idrisi, τα οποία σήμερα βρίσκονται σε διάφορες ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες.
04 Carta Pisana – Ο παλιότερος πορτολάνος χάρτης
Η Carta Pisana θεωρείται ο παλιότερος σωζόμενος πορτολάνος χάρτης (οι πορτολάνοι ήταν ναυτικοί χάρτες που διευκόλυναν τα εμπορικά ταξίδια). Χρονολογείται τον 13ο αιώνα (αν και υπάρχουν ερευνητές που πιστεύουν ότι δημιουργήθηκε έναν αιώνα αργότερα) και βρέθηκε στην Πίζα, μία από τις περιοχές που διεκδικούν την πατρότητα της καταγωγής της, μαζί με τη Βενετία και τη Γένοβα. Είναι χειρόγραφο σχεδιασμένο πάνω σε δέρμα προβάτου, απεικονίζει τη Μεσόγειο, τη Μαύρη Θάλασσα και τμήμα των ακτών του Ατλαντικού, από το σημερινό Μαρόκο έως τη σημερινή Ολλανδία. Φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας.
05 Fra Mauro – Ο επιστημονικός χάρτης ενός μοναχού
«Φανταστείτε τον 15ο αιώνα να σχεδιάζατε έναν παγκόσμιο χάρτη, ο οποίος να είναι σχεδόν ίδιος με μια δορυφορική εικόνα του 21ου αιώνα. Ο Ιταλός μοναχός Fra Mauro έκανε ακριβώς αυτό!». Έτσι περιγράφουν οι φανατικοί της χαρτογραφίας τον πρωτοποριακό χάρτη του Fra Mauro, που σηματοδότησε την έναρξη μιας νέας εποχής, στην οποία η επιστημονική άποψη υπερτερούσε των θρησκευτικών πεποιθήσεων. Ο χάρτης του Mauro είναι ένα πλανησφαίριο, δηλαδή μια επίπεδη σφαίρα μέσα στην οποία αποτυπώνεται ο κόσμος, με τον Κήπο της Εδέμ να τοποθετείται σε ξεχωριστή μικρότερη σφαίρα έξω από την κεντρική. Τρεις ακόμη κύκλοι έξω από το πλανησφαίριο συμπληρώνουν τη σύνθεση: το γεωκεντρικό σύστημα του Πτολεμαίου, τα τέσσερα στοιχεία της φύσης και η Γη ως υδρόγειος με πόλους και τροπικούς. Επίσης, ο χάρτης του Mauro είναι ένας από τους πρώτους δυτικούς χάρτες στους οποίους αποτυπώνεται η Ιαπωνία. Σχεδιασμένος σε υψηλής ποιότητας περγαμηνή με ακριβά χρώματα (μπλε, κόκκινο, καφέ, πράσινο, μαύρο κ.ά.) και με τον νότο στο επάνω μέρος, φυλάσσεται στο Museo Correr της Βενετίας. Υπήρχε ακόμα ένα πρωτότυπο αντίτυπο, το οποίο έχει χαθεί.
06 Jacopo de’ Barbari – Πραγματικός καλλιτέχνης
«Κανείς φαντάζεται τον de’ Barbari και τους βοηθούς του να σκαρφαλώνουν στα 103 καμπαναριά της πόλης προκειμένου να εποπτεύσουν την πυκνότητα του αστικού ιστού». Αυτή την εξήγηση δίνουν οι υπεύθυνοι του Ινστιτούτου Τέχνης της Μινεάπολης ως προς το πώς κατάφερε ο Jacopo de’ Barbari το 1500 να αποκτήσει πανοραμική άποψη της Βενετίας και να δημιουργήσει έναν μεγάλης κλίμακας χάρτη, όπου διακρίνονται τα κανάλια και τα παλάτσι με εκπληκτικές λεπτομέρειες. Ζωγράφος και χαράκτης, ο de’ Barbari χρησιμοποίησε έξι καλούπια, μάλλον από ξύλο καρυδιάς, για να τυπώσει τον χάρτη σε φύλλα μεγέθους 1,32 x 2,77 μ. Σήμερα αρκετά από τα αυθεντικά αντίτυπα φυλάσσονται σε μουσεία και βιβλιοθήκες της Ευρώπης και των ΗΠΑ (ένα από αυτά ανήκει στο Ινστιτούτο Τέχνης της Μινεάπολης). Όσο για τα καλούπια, παρότι φθαρμένα, βρίσκονται στο Museo Correr της Βενετίας.
07 Universalis Cosmographia – Το «πιστοποιητικό γέννησης» της Αμερικής
Έτσι είναι γνωστός ο παγκόσμιος χάρτης Universalis Cosmographia: ως «πιστοποιητικό γέννησης» της Αμερικής. Και αυτό γιατί είναι ο πρώτος γνωστός χάρτης στον οποίο αναγράφεται το όνομα «Αμερική», προς τιμήν του Αμέριγκο Βεσπούτσι. Εκδόθηκε το 1507 από τον Γερμανό χαρτογράφο Martin Waldseemüller και είναι βασισμένος στη δεύτερη προβολή του Πτολεμαίου, με τη διαφορά ότι συμπεριλαμβάνει την Αμερική και πιο υψηλά γεωγραφικά πλάτη. Από τα χίλια αντίτυπα που είχαν τυπωθεί, μόλις ένα διασώθηκε. Ανήκε στον Γερμανό αστρονόμο και χαρτογράφο Johannes Schöner (1477-1547), στην πορεία του χρόνου χάθηκε, ώσπου βρέθηκε το 1901 στη βιβλιοθήκη ενός αναγεννησιακού κάστρου στη Βυρτεμβέργη. Παρέμεινε εκεί έως τις αρχές της νέας χιλιετίας, οπότε αγοράστηκε έναντι 10 εκατ. δολαρίων από τη Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου, στην Ουάσιγκτον, που διαθέτει ίσως την πληρέστερη συλλογή χαρτών του κόσμου.
08 Gerardus Mercator – Ο πρωτοπόρος από τις Κάτω Χώρες
Ένα πρόσωπο που επηρέασε πραγματικά την πορεία της χαρτογραφίας ήταν ο Gerardus Mercator, Φλαμανδός γεωγράφος και χαρτογράφος του 16ου αιώνα. Η μερκατορική κυλινδρική προβολή του 1569 είχε σκοπό να εξυπηρετήσει τους ναυτικούς στα ταξίδια τους. Πώς; Με απεικόνιση της λοξοδρομίας ως ευθείας γραμμής. Μια παράπλευρη απώλεια –αν μπορεί να το πει κανείς έτσι5 της μερκατορικής προβολής είναι ότι μεγαλώνει τους όγκους μακριά από τον Ισημερινό και κοντά στους πόλους, με αποτέλεσμα περιοχές όπως η Γροιλανδία και η Ανταρκτική να εμφανίζονται πολύ μεγαλύτερες απ’ ό,τι είναι στην πραγματικότητα. Παρ’ όλα αυτά οι χάρτες με μερκατορική προβολή είχαν τεράστιο αντίκτυπο στη χαρτογραφία και εντυπωσιακή διάρκεια ζωής, αφού χρησιμοποιούνται ακόμη.
09 Kunyu Wanguo Quantu – Η μαύρη τουλίπα της χαρτογραφίας
Τυπώθηκε στην Κίνα το 1602 από τον Ιταλό ιεραπόστολο Matteo Ricci, κατ’ εντολή του 14ου αυτοκράτορα της δυναστείας των Ming. Πρόκειται για τον πρώτο (γνωστό) παγκόσμιο χάρτη που τύπωσε η Κίνα, ο οποίος ακολουθεί το ευρωπαϊκό ύφος και όπου μάλιστα απεικονίζεται η Αμερική. Ονομάστηκε «μαύρη τουλίπα της χαρτογραφίας» ακριβώς λόγω της σπανιότητάς του, αν και το κανονικό του όνομα είναι Kunyu Wanguo Quantu, που σημαίνει «ένας χάρτης με τις μυριάδες χώρες του κόσμου». Μεγάλος σε μέγεθος (1,52 x 3,66 μ.), είναι κατασκευασμένος με την τεχνική της ξυλογραφίας. Η προβολή του είναι ψευδοκυλινδρική, με την Κίνα τοποθετημένη σχεδόν στο κέντρο του κόσμου. Λίγα αντίτυπα (τυπωμένα σε ρυζόχαρτο) έχουν διασωθεί, μεταξύ άλλων στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού και σε αρχεία της Ιαπωνίας. Επίσης, το Museo della Specola της Μπολόνια έχει στη συλλογή του δύο από τα έξι συνολικά φύλλα από τα οποία αποτελούνταν ο χάρτης.
10 Google Earth – Ψηφιακή γη
Το Google Earth (πρώην Keyhole EarthViewer) πρωτοβγήκε το 2001, δηλαδή σε μια εποχή που η τεχνολογία μόλις είχε αρχίσει να δείχνει τα δόντια της σχετικά με το πόσο θα κυριαρχήσει στη ζωή μας. Με τα σημερινά δεδομένα, που έννοιες όπως η τεχνητή νοημοσύνη τείνουν να γίνουν κομμάτι των καθημερινών μας συζητήσεων, δεν εντυπωσιάζει και τόσο. Και όμως το Google Earth είναι πραγματικά εντυπωσιακό: μια τρισδιάστατη υδρόγειος σφαίρα που βασίζεται κυρίως σε εικόνες δορυφόρου και που επιτρέπει στον χρήστη κυριολεκτικά να προσγειωθεί σε διαφορετικά μέρη του κόσμου, με τη μέθοδο μεταφοράς και απόθεσης του μικρού ψηφιακού ανθρώπου. Είναι συνδεδεμένο με τη Wikipedia, έτσι ώστε δίπλα στον προορισμό να εμφανίζεται ένα κείμενο με σχετικές πληροφορίες, ενώ προσφέρει και διάφορα κουίζ γνώσεων για τους απανταχού γεωγραφόφιλους.
* Πληροφορίες για τη νωπογραφία της Θήρας αντλήσαμε από τις εκδόσεις «The History of Cartography: Cartography in Prehistoric, Ancient, and Medieval Europe and the Mediterranean» σε επιμέλεια των J. B. Harley και David Woodward και «Καθ’ὁομοιότητα σελήνης μηνοειδούς. 14 Μικρές Ιστορίες με Χάρτες για τη Θήρα σε 30 Πίνακες» του Ευάγγελου Λιβιεράτου. Ευχαριστούμε πολύ τον κ. Ευάγγελο Λιβιεράτο, Ομ. Καθηγητή Ανωτέρας Γεωδαισίας & Χαρτογραφίας ΑΠΘ, για τις προτάσεις του σχετικά με την επιλογή των δέκα χαρτών.