Η βελανιδιά στην Ιερά Οικία της Αρχαίας Δωδώνης θροΐζει ακόμη. Τη φύτεψε ο καθηγητής Σωτήρης Δάκαρης τη δεκαετία του 1950, σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει το αρχαίο περιβάλλον – μια υπενθύμιση της ιερής βελανιδιάς που υπήρχε κάποτε εδώ και έδωσε για πρώτη φορά χρησμό στην ιστορία του αρχαίου κόσμου. Στα «σημάδια» που μαρτυρούσαν το θέλημα του Δία συνέβαλλαν επίσης το κελάρυσμα των νερών της πηγής, χάλκινοι λέβητες πάνω σε τρίποδα, χάλκινα δοχεία που κρέμονταν από τα κλαδιά, πουλιά που φτεροκοπούσαν.
Σε απόσταση 20 χλμ. από τα Γιάννενα, το Ιερό της Δωδώνης λειτούργησε από την Εποχή του Χαλκού με τη λατρεία της θεάς Γης πιθανόν μέχρι τον 4ο αι. μ.Χ., όταν απαγορεύτηκε από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο κάθε μορφή παγανισμού. Οι ανασκαφές έχουν δώσει μοναδικές πληροφορίες για την αρχαία λατρεία, αφού εντοπίστηκαν πάνω από 4.216 επιγραφές, όπου παρατηρείται μέχρι και η εξέλιξη της γλώσσας από λαϊκούς ανθρώπους. Πλούτος που δεν έχει εντοπιστεί πουθενά αλλού έως τώρα.
Η δρ αρχαιολόγος Βαρβάρα Παπαδοπούλου, διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Άρτας και αναπληρώτρια διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, λύνει τις απορίες μας και μοιράζεται μαζί μας τα μυστικά του μαντείου της Δωδώνης.
Γιατί θεωρείται το μαντείο της Δωδώνης το σπουδαιότερο της αρχαίας Ελλάδας;
Ήταν σίγουρα «τὸ ἀρχαιότερον τῶν ἐν Ἕλλησι χρηστηρίων», όπως μαρτυρεί ο Ηρόδοτος, και κατά την ομηρική εποχή ήταν πλέον ευρύτατα γνωστό, όπως βεβαιώνει η αναφορά του στα έπη. Στον Δωδωναίο Δία απευθύνει επίκληση ο ήρωας Αχιλλεύς για τον φίλο του Πάτροκλο, ενώ ο Οδυσσέας, κατά τη δεκάχρονη περιπλάνησή του, επισκέπτεται το μαντείο της Δωδώνης για να ρωτήσει σχετικά με την επιστροφή του στην πατρίδα. Παράλληλα ξεχωρίζει γιατί υπήρξε κέντρο εξουσίας και επίκεντρο των οικονομικών και πολιτικών δραστηριοτήτων της ηπειρωτικής ενδοχώρας και συνάμα θρησκευτικό κέντρο με μεγάλη γεωγραφική εμβέλεια έως και την Ύστερη Αρχαιότητα.
Ο πολυσήμαντος και πολυεπίπεδος χαρακτήρας του αποδεικνύεται και από την αρχιτεκτονική του σύνθεση. Ο κύριος πυρήνας είναι η Ιερά Οικία με τη βελανιδιά, γύρω από την οποία οργανώθηκε αρχιτεκτονικά το Ιερό της Δωδώνης με δημόσια (Πρυτανείο), πολιτικά (Βουλευτήριο), πολιτιστικά (Θέατρο, Στάδιο), κοσμικά (Στοές) και θρησκευτικά-λατρευτικά οικοδομήματα (ναούς).
Πώς η βελανιδιά απέκτησε τέτοια «δύναμη»;
Πιστευόταν ότι στις ρίζες της κατοικούσαν ο Δίας και η Διώνη. Το θρόισμα των φύλλων της και το κελάρυσμα του νερού της Νάιας πηγής στις ρίζες της έχουν ερμηνευθεί ως μαντικά σημάδια.
Στο τέλος του 8ου αιώνα π.Χ., οι ήχοι από την κρούση των χάλκινων λεβήτων πάνω σε τρίποδες που περιέβαλλαν τη βελανιδιά είχαν αποτροπαϊκό χαρακτήρα και αποτελούσαν είδος μαντείας (δωδωναῖον χαλκεῖον). Το ίδιο συνέβαινε και με το ανάθημα των Κερκυραίων (Κερκυραίων μάστιξ) στα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. Επρόκειτο για μια συσκευή με δύο κιονίσκους πάνω στους οποίους στηρίζονταν χάλκινο αγαλμάτιο παιδιού που κρατούσε τριπλό μαστίγιο από χάλκινους αστραγάλους και χάλκινος λέβητας. Το μαστίγιο, καθώς αιωρείτο από τον άνεμο, χτυπούσε τον λέβητα και ο ήχος ερμηνευόταν ως χρησμός. Ο Κικέρωνας αναφέρει τη μέθοδο της κληρομαντείας, η οποία αποδεικνύεται από την εύρεση μολύβδινων ελασμάτων που φέρουν την επιγραφή «περί κλήρου».
Τι είδους μελλούμενα ζητούσαν να μάθουν οι πιστοί;
Η συντριπτική πλειονότητα των ερωτημάτων αφορούσε ζητήματα ιδιωτικού χαρακτήρα μεμονωμένων ατόμων, χωρίς να λείπουν και εκείνα με δημόσιο ενδιαφέρον. Τα ιδιωτικά ερωτήματα αφορούσαν θέματα υγείας, οικονομικά, τεκνοποίησης, επαγγελματικά, καιρικές συνθήκες και καλλιέργειες και γενικά θέματα που απασχολούσαν τον άνθρωπο σε όλες τις εποχές μέχρι και σήμερα. Τα δημόσια ερωτήματα αφορούσαν θέματα λατρείας και λατρευτικών τελετών, απελευθερωτικές πράξεις, αγοραπωλησία δούλων, έκβαση αγώνων κ.λπ.
Ποια είναι τα σημαντικότερα ευρήματα;
Τα μολύβδινα χρηστήρια ελάσματα, στα οποία οι πιστοί κατέθεταν τα ερωτήματά τους. Έχει ξεκινήσει μάλιστα η διαδικασία ένταξής τους στο Πρόγραμμα «Μνήμη του Κόσμου» της UNESCO. Η αξία τους έγκειται στη μοναδικότητα του αυθεντικού, πρωτογενούς υλικού με πολύ σημαντική συμβολή στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής θρησκείας, η οποία υποφέρει από την έλλειψη γραπτών πηγών.
Αρχικά οι ερωτήσεις υποβάλλονταν προφορικά. Από τον 6ο αιώνα π.Χ. άρχισαν να χαράσσονται πάνω στα μολύβδινα πινάκια με μορφή ορθογώνιου ελάσματος. Οι απαντήσεις, βέβαια, συνέχισαν να δίνονται προφορικά και σπάνια γραπτά. Ο κύριος όγκος των ελασμάτων ήρθε στο φως κατά τις συστηματικές ανασκαφές του Δημητρίου Ευαγγελίδη (1929-1935 και 1952-1959), οι οποίες μετά τον θάνατό του συνεχίστηκαν από τον συνεργάτη του Σωτήρη Δάκαρη. Στα μέσα της δεκαετίας του 1970, ο Δάκαρης σχεδίασε την έκδοση του συνόλου των ελασμάτων, η οποία κυκλοφόρησε το 2013 από την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία σε δύο τόμους. Σε αυτά τα ελάσματα διαβάζονται συνολικά 4.216 επιγραφές.
Γιατί οι ιερείς της Δωδώνης ήταν ξυπόλυτοι και πλάγιαζαν στο χώμα;
Οι ιερείς και οι ιέρειες του μαντείου είχαν καθήκον την ερμηνεία των χρησμών και τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας αναφέρονται εκτενώς στη μαντική τελετουργία. Σύμφωνα με τον Όμηρο, οι ιερείς δεν έπλεναν τα πόδια τους (ἀνιπτόποδες) και κοιμούνταν κάτω (χαμαιεῡναι), για να βρίσκονται σε άμεση επαφή με τη γη. Η ανιπτοποδία και η κατάκλιση στη γη θεωρούνταν αρχέγονες θρησκευτικές πρακτικές, όπως και η γυμνοποδία, και είχαν σχέση με τη μαντική ικανότητα των ιερέων, την οποία αντλούσαν από τη Μητέρα Γη.
Αρχαιολογικός χώρος Δωδώνης, τηλ. 26510-82287, ανοιχτά καθημερινά, εκτός Τρίτης, 08.00-16.00, Εισιτήριο: 8 ευρώ (ή 10 ευρώ το Ενιαίο με Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων και Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων).
Μια ιστορία αποκατάστασης
Το αρχαίο θέατρο της Δωδώνης κατασκευάστηκε κατά τη μεγάλη ακμή του Ιερού, στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ., στα χρόνια της βασιλείας του Πύρρου, ο οποίος έδωσε στο μέχρι τότε υπαίθριο ιερό, μνημειακό χαρακτήρα. Εικάζεται ότι χωρούσε 15.000-17.000 θεατές, ενώ κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους μετατράπηκε σε αρένα για θηριομαχίες και μονομαχίες. Οι συστηματικές ανασκαφές ξεκίνησαν το 1920 με την εποπτεία του καθηγητή Γ. Σωτηριάδη και συνεχίζονται κατά διαστήματα μέχρι σήμερα. Οι πρώτες εκτεταμένες αναστηλώσεις έγιναν στις δεκαετίες 1960/70. Στον νέο κύκλο αναστηλώσεων όμως, που ξεκίνησε το 2000, παρατηρήθηκαν εκτεταμένες παρατοποθετήσεις αρχιτεκτονικών μελών, οι οποίες αλλοίωναν τα χαρακτηριστικά του χώρου. Έτσι, με σύγχρονα πλέον μέσα, διορθώθηκαν τα λάθη των πρώτων αναστηλώσεων και αποκαταστάθηκαν η αισθητική και η μορφολογία του, ενώ τον Ιούνιο του 2022 αποδόθηκε στο κοινό ολοκληρωμένη η κατώτερη ζώνη του κοίλου του. Οι εργασίες συνεχίζονται στο μεσαίο κοίλο, ενώ πλέον το αρχαίο θέατρο της Δωδώνης είναι εγγεγραμμένο ως σειριακή υποψηφιότητα με άλλα 13 θέατρα στον Ενδεικτικό Κατάλογο της Ελλάδας – Σύμβαση για την Προστασία της Παγκόσμιας και Φυσικής Κληρονομιάς της UNESCO.