Ένα χωριό μέσα στην πόλη. Περίκλειστο, αγκαλιασμένο από τα τείχη, ένας κόσμος από μνήμες, ένα σύμπαν ολόκληρο. Για τους επισκέπτες, ένα καταφύγιο στο οποίο δεν φτάνει το βουητό της πόλης και ένας προορισμός με αξιοθέατα και μνημεία που φέρνουν το παρελθόν στιβαρό και ακέραιο, ενώπιόν τους. Για τους ντόπιους, μια γειτονιά που παραμένει γειτονιά, με τους ανθρώπους που γνωρίζονται με το μικρό τους όνομα, το σχολείο, το μπακάλικο, τις περιποιημένες αυλές και τα χαμηλά σπίτια, τις καλημέρες και τις καλησπέρες μιας εποχής πιο παλιάς και ίσως πιο αθώας.
Έχοντας διατηρήσει αμιγή τον οικιστικό του χαρακτήρα, το Κάστρο ποτέ δεν εξελίχθηκε σε τουριστική ατραξιόν, παρότι εδώ, στην παλιά πόλη των Ιωαννίνων, βρίσκονται ορισμένα από τα σημαντικότερα τοπόσημά τους: το Τζαμί Ασλάν Πασά των αρχών του 17ου αιώνα, που εκτός του κεντρικού οικήματος διασώζει τουρμπέ (το μαυσωλείο της οικογένειας του ιδρυτή), μεντρεσέ (ιεροδιδασκαλείο), μαγειρεία και φιλοξενεί το Δημοτικό Εθνογραφικό Μουσείο με τις τρεις συλλογές –χριστιανική, εβραϊκή, μουσουλμανική–, αντιπροσωπευτικές της πολυπολιτισμικότητας που διατρέχει την ιστορία της πόλης. Η ακρόπολη του Ιτς Καλέ με το Φετιχέ Τζαμί του 18ου αιώνα, τον τάφο του Αλή Πασά, τον πύργο του Βοημούνδου –από τα ελάχιστα σωζόμενα δείγματα οχύρωσης των μεσοβυζαντινών χρόνων στα Γιάννενα–, το Μουσείο Αργυροτεχνίας του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς και το Βυζαντινό Μουσείο. Το μεγαλοπρεπές Σουφαρί Σεράι, όπου λειτουργούσε η σχολή ιππικού του Αλή Πασά και σήμερα στεγάζει το κτίριο του Γ.Α.Κ. – Ιστορικού Αρχείου Ηπείρου. Ο πύργος του Θωμά κοντά στην κεντρική πύλη, αντιπροσωπευτικός της βυζαντινής περιόδου, έργο πιθανόν του Σέρβου ηγεμόνα της πόλης Θωμά Πρελιούμποβιτς. Η Τουρκική Βιβλιοθήκη και το χαμάμ, ένα από τα πρωιμότερα οθωμανικά μνημεία των Ιωαννίνων. Και, βέβαια, η Εβραϊκή Συναγωγή, από τα μεγαλύτερα και παλαιότερα αντίστοιχα κτίρια που σώζονται στην Ελλάδα σήμερα.
Στάσεις και στιγμιότυπα
Η περιήγηση στα μνημεία «τακτοποιεί» το παρελθόν στα μάτια του επισκέπτη, το φέρνει πιο κοντά στο τώρα. Γιατί στο Κάστρο ο χρόνος είναι πανταχού παρών, κι ας χάνεις την αίσθησή του, καθώς περπατάς στα ήσυχα σοκάκια μετά τη βροχή. Στις οδούς Γλυκήδων και Παλαιολόγου, αλλά και στη μικρή και απέριττη πλατεία Μίνωα Μάτσα με το «Κυπαρίσσι», γλυπτό του Κώστα Βαρώτσου. Στη «βιτρίνα» του παλαιοπωλείου του Σπύρου Γκογκώνη, που καθημερινά στήνει και ξεστήνει καταγής την πραμάτεια του – παλιές κουδούνες, ρόπτρα, κατσαρόλια, κηροπήγια, ό,τι μπορεί να βάλει ο νους. Στην κυριακάτικη λειτουργία στον ναό των Αγίων Αναργύρων στο Ιτς Καλέ – ίσως η μοναδική ώρα της εβδομάδας που βλέπεις τόσους κατοίκους του Κάστρου να ανταμώνουν στο πιο τουριστικό σημείο του. Στην όμορφη αυλή του καφέ-εστιατορίου Arte Povera με τη φορτωμένη πορτοκαλιά και στο ατμοσφαιρικό παταράκι του Chevalier, όπου θα πιεις το τσάι σου στα ζεστά μετά τη βόλτα, ξορκίζοντας την υγρασία που σου τρυπά τα κόκαλα. Στις λιγοστές αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες που διατηρούν παραδοσιακά στοιχεία του οικισμού, καθώς τα περισσότερα από τα σημερινά σπίτια του Κάστρου είτε χτίστηκαν μετά το 1970 είτε ανακατασκευάστηκαν ριζικά μέχρι το πολεοδομικό διάταγμα του 1989, το οποίο έθεσε αυστηρούς κανόνες και πλαίσιο.
Περπατώντας δίπλα στη λίμνη, κάτω από τα ψηλά πλατάνια, τα τείχη που όρθωσε ο Αλή Πασάς, για να καταστήσει το Κάστρο απροσπέλαστο οχυρό, μονοπωλούν το κάδρο. Η πλατιά τάφρος, την οποία κατέκλυζαν τα νερά της λίμνης για την ενίσχυση της ασφάλειάς του από τους εισβολείς, δεν υπάρχει πια, καθώς επιχωματώθηκε στα χρόνια που ακολούθησαν την Απελευθέρωση (1913). Είναι όμως οι εντυπωσιακές πύλες του περιμετρικά των τειχών με τα πέτρινα τόξα, τους καμαροσκεπείς χώρους, τα λιοντάρια-σύμβολα της εξουσίας του Αλή και τις στοές, που μεταξύ άλλων παραπέμπουν στην ύστερη οθωμανική περίοδο και στην ηγεμονία του Αλή Πασά, στις ριζικές παρεμβάσεις του οποίου το Κάστρο οφείλει τη σημερινή του μορφή. Τις στοές αυτές σχεδίασε πριν από χρόνια, μία προς μία, με το πενάκι της η αυτοδίδακτη Γιαννιώτισσα καλλιτέχνιδα Νίτσα Συνίκη-Παπακώστα σε μια δυσεύρετη έκδοση που, αν και πλέον κυκλοφορεί μόνο από χέρι σε χέρι, παραμένει ένα πολύτιμο ντοκουμέντο.
Ενδείξεις και ευρήματα για την ύπαρξη τειχισμένου οικισμού στη βραχώδη χερσόνησο του Κάστρου υπάρχουν ήδη από τους όψιμους κλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους. Ήταν ωστόσο επί Μιχαήλ Α΄ Κομνηνού Δούκα (1205-1215), ιδρυτή του Δεσποτάτου της Ηπείρου, όπου στο Κάστρο εγκαταστάθηκαν μέλη αριστοκρατικών οικογενειών, τα οποία κατέφυγαν εδώ μετά την Άλωση της Πόλης από τους Φράγκους (1204). Τα δύο φυσικά υψώματα στο εσωτερικό του διαμορφώθηκαν ως ακροπόλεις και οικοδομήθηκε ισχυρός περίβολος. Μέρος των βυζαντινών οχυρώσεων που σώζονταν σε καλή κατάσταση διατηρήθηκαν αργότερα από τον Αλή Πασά. Μετά την παράδοση των Ιωαννίνων στους Οθωμανούς του Σινάν Πασά το 1430, χριστιανοί, Εβραίοι και μουσουλμάνοι συμβίωναν εντός της καστροπολιτείας, ώσπου η αποτυχημένη εξέγερση του Διονυσίου του Φιλοσόφου (ή «Σκυλοσόφου») το 1611 εκδίωξε και απομάκρυνε καθετί χριστιανικό εκτός αυτής.
Το Κάστρο σήμερα
Οι σημερινοί κάτοικοι του Κάστρου γίνονται με τη σειρά τους μάρτυρες της αλλαγής που προοδευτικά φέρνει στα Γιάννενα η ευκολότερη πρόσβαση μέσα από τους νέους αυτοκινητόδρομους και τις ποιοτικότερες αεροπορικές συνδέσεις. Νέοι μπουτίκ ξενώνες διεκδικούν την προσοχή των ταξιδιωτών, η αξία της γης παίρνει την ανηφόρα, ενώ σε εξέλιξη βρίσκονται έργα ανάπλασης στη βορειοανατολική ακρόπολη, που θα τη συνδέσουν με τη νοτιοανατολική (Ιτς Καλέ), αναδεικνύοντας τον αρχαιολογικό χώρο και το Κάστρο ως ενιαίο μνημειακό σύνολο, προσβάσιμο σε ΑμεΑ.
«Πριν από δεκαπέντε χρόνια βλέπαμε τουρίστα στα Γιάννενα και λέγαμε “παιδιά, για κοιτάξτε, έτσι είναι οι τουρίστες!”. Μέχρι να κατασκευαστεί η Ιόνια Οδός, κανονίζαμε να φύγουμε Παρασκευή για Αθήνα και όλη η βδομάδα που προηγούνταν είχε ξεκούραση για να τα βγάλουμε πέρα με το μεγάλο ταξίδι που είχαμε μπροστά μας. Όλα αυτά είναι πράγματα βαθιά ριζωμένα στην ιδιοσυγκρασία των ανθρώπων, τα κατάλοιπα της γεωγραφικής απομόνωσης δεν εξαφανίζονται από τη μια στιγμή στην άλλη», λέει ο Πάρης Φούκης, ένας από τους λιγοστούς επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται μέσα στο Κάστρο. Ο ξενοδόχος Γιώργος Ηλιάδης θυμάται πως, όταν το 2015 υποδέχθηκε τους πρώτους του πελάτες, το Κάστρο είχε συνολικά 28 δωμάτια. Σήμερα έχουν φτάσει περίπου τα 60. «Έρχονταν οι άνθρωποι από τα χωριά, αγόραζαν τα οικόπεδα και έχτιζαν τα σπίτια τους. Ήταν μια λαϊκή συνοικία, αρκεί να σκεφτείς πως τη δεκαετία του 1950 έξω από τα τείχη στην Εθνικής Αντιστάσεως γινόταν παζάρι, έφερναν κότες και τις πουλούσαν. Πλέον τα ακίνητα είναι απλησίαστα. Δεν πουλιούνται, αλλά, ακόμα κι αν βρεις διαθέσιμο, κοστίζει μια περιουσία. Το Κάστρο είναι η πιο ανερχόμενη περιοχή των Ιωαννίνων…»