Ήταν ένας άναρχος χώρος στάθμευσης. Έγινε ξανά πλατεία, υπενθυμίζοντας σε όλους το ιστορικό πολιτισμικό βάρος μιας ιδιαίτερης περιοχής του κέντρου της Θεσσαλονίκης.
Με τα φώτα στραμμένα στην επέλαση της πανδημίας, μια σημαντική παρέμβαση στο κέντρο της Θεσσαλονίκης πέρασε μάλλον απαρατήρητη. Από αυτή την άποψη, ρόλο πρέπει να έπαιξε και το γεγονός ότι οι εργασίες για την ανάδειξη του μνημειακού άξονα της Δημητρίου Γούναρη ολοκληρώθηκαν στη διάρκεια της καραντίνας. Ή ακόμα και η περιορισμένη αναγνωρισιμότητα της ίδιας της πλατείας, τουλάχιστον για τους μη Θεσσαλονικείς. Τα πράγματα αλλάζουν αν συνδέσεις την ευρύτερη περιοχή με τον μύθο της γειτονικής Διαγωνίου.
Η Διαγώνιος, γέννημα-θρέμμα της νέας Θεσσαλονίκης που αναδύθηκε μέσα από τα αποκαΐδια της πυρκαγιάς του 1917, εκτός από πολεοδομικό τοπόσημο που συνδέει την εκκλησία της Αγίας Σοφίας με τον Λευκό Πύργο, πέρασε στην αστική κουλτούρα της πόλης, καθώς ταυτίστηκε με εμβληματικά κτίρια, καλλιτεχνικά στέκια, γαστρονομικούς θρύλους.
Αλλά και για τους ίδιους τους κατοίκους της πόλης η πλατεία Φαναριωτών είχε πάψει εδώ και πολλά χρόνια να θυμίζει αυτό που λέει το όνομά της, αφού στην πραγματικότητα η βασική της χρήση ήταν αυτή του υπαίθριου χώρου στάθμευσης (!). Όπως και στην περίπτωση της πλατείας Ελευθερίας, έτσι κι εδώ η Θεσσαλονίκη είχε επιτρέψει την κακοποίηση ενός τόσο σημαντικού δημόσιου χώρου της. Αυτό άρχισε να αλλάζει το 2014, όταν η τότε δημοτική αρχή και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο πήραν τη σχετική πρωτοβουλία. Την προμελέτη του έργου, που εγκρίθηκε από το Δημοτικό Συμβούλιο της πόλης, υπέγραψε ως επιστημονικός υπεύθυνος ο καθηγητής Αρχιτεκτονικού και Αστικού Σχεδιασμού του ΑΠΘ Νίκος Καλογήρου. Εκτός από την πλατεία Φαναριωτών, η περιοχή παρέμβασης περιλάμβανε την οδό Δημητρίου Γούναρη στο τμήμα της από τη λεωφόρο Νίκης μέχρι και την Παύλου Μελά, καθώς και την οδό Στρατηγού Καλλάρη, η οποία καταλήγει στην παραλιακή λεωφόρο. Σε συνδυασμό με τη Μελέτη Διαμόρφωσης του Περιβάλλοντος Χώρου της Ν. Παναγίας και των ευρημάτων του Αρχαίου Ιπποδρόμου Θεσσαλονίκης, που συντάχθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Περιφέρειας Θεσσαλονίκης, είχε αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση για την πλήρη μεταστροφή της εικόνας μιας κρίσιμης περιοχής του κέντρου της πόλης.
Ιδιωτική χρηματοδότηση
Η καλή τύχη το έφερε και εξασφαλίστηκε η χρηματοδότηση του έργου από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ). Ο δρόμος ήταν πια ανοιχτός. Η ολοκλήρωση της μελέτης, η επίβλεψη και η διοίκηση του έργου ανατέθηκαν από τον φορέα υλοποίησης (ΚΑΠΕ) στο αρχιτεκτονικό γραφείο «MAKRIDIS ASSOCIATES», που ανέλαβε να εμπλουτίσει και να εξειδικεύσει τους βασικούς άξονες της παρέμβασης.
Αποκαλύφθηκαν ευρήματα του αρχαίου Ιπποδρόμου και αναδείχθηκαν με την κατασκευή μεταλλικής πεζογέφυρας, η οποία, περνώντας πάνω από την περιοχή, επιτρέπει τη θέασή τους. Η σφενδόνη του Ιπποδρόμου οριοθετείται νότια της οδού Μητροπόλεως και η χωροθέτησή της γίνεται αντιληπτή με τη χάραξη των ιχνών των κερκίδων του Ιπποδρόμου στα πεζοδρόμια της περιοχής με χρωματιστούς γρανιτοκυβόλιθους. Επίσης, ενισχύθηκε η βιώσιμη αστική κινητικότητα: η περιοχή αποδόθηκε στην κυκλοφορία των πεζών και των ποδηλάτων, αν και υπάρχουν ώρες που η συνεχής κυκλοφορία των αυτοκινήτων, έστω και με χαμηλές ταχύτητες (λειτουργούν αρκετοί σταθμοί αυτοκινήτων στην περιοχή), υπονομεύει τον χαρακτηρισμό των δρόμων σε «ήπιας κυκλοφορίας». Στα θετικά της παρέμβασης περιλαμβάνεται το γεγονός ότι σχεδόν τριπλασιάστηκαν οι χώροι πρασίνου, απομακρύνθηκαν όλα τα μη υγιή δέντρα, δέχθηκαν περιποίηση και αναδείχθηκαν τα υφιστάμενα υγιή, ενώ παράλληλα φυτεύτηκαν χιλιάδες νέα δενδρώδη, θαμνώδη, πολυετή ποώδη φυτά με εντυπωσιακή ανθοφορία, συνδυασμένα ως προς την οσμή, το χρώμα και την ανάπτυξη τις διάφορες εποχές του έτους. Το οργανικής μορφής στοιχείο του νερού αναδεικνύεται σε σημείο αναφοράς, καθώς λειτουργεί ως ενοποιητικό στοιχείο με την ανάπλαση της πλατείας Φαναριωτών. Ο αστικός χώρος ανανεώθηκε με εξοπλισμό σύγχρονης αισθητικής, ιδιαίτερα ανθεκτικό σε φθορές. Κατασκευάστηκαν παγκάκια διαφορετικών διαστάσεων και σχημάτων από εμφανές οπλισμένο σκυρόδεμα και μασίφ διατομές από ξύλο.
Ενιαία αισθητική ταυτότητα
Ευτυχώς, το έργο, το οποίο σημειωτέον έχει προκριθεί μεταξύ των τριάντα καλύτερων παγκοσμίως στην κατηγορία αστικού τοπίου στα Dezeen Awards 2020, διατρέχει μια ενιαία αισθητική ταυτότητα. Οι αυστηροί σχεδιαστικοί χειρισμοί της πρότασης διαθέτουν εκφραστική λιτότητα, ακολουθώντας ήπιες χαράξεις και αστικές εγγραφές στον ενοποιημένο αστικό χώρο. Η διαμόρφωση των υπαίθριων χώρων έγινε κατά κύριο λόγο με διευρύνσεις και στενώματα, με συνεχείς, ρέουσες κινήσεις και χαράξεις. Σε γενικές γραμμές θα λέγαμε ότι η Θεσσαλονίκη εξακολουθεί να δίνει μαθήματα διαχείρισης δημόσιου χώρου στην Αθήνα. Μπορεί και στην πλατεία Φαναριωτών να μην είχαμε προκήρυξη ανοιχτού αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, αλλά είναι σαφές από τις εικόνες που βλέπουμε ότι το αποτέλεσμα της παρέμβασης είναι ξεκάθαρα προϊόν σκέψης από σοβαρούς αρχιτέκτονες. Και αυτό (δυστυχώς) δεν είναι αυτονόητο για όλες τις ελληνικές πόλεις.■